Od przyszłego roku wejdzie w życie przygotowywana od września nowelizacja ustawy o podatku od towarów i usług. Uchwalone zmiany mają zmierzać do uszczelnienia systemu podatkowego oraz skuteczniejszego zwalczania oszustw w zakresie VAT. W ciągu ostatniego miesiąca propozycje, które się w nim znalazły, były szeroko komentowane w mediach. Wskazywano, że znajdujące się w nim rozwiązania są zbyt restrykcyjne, a zmiany uderzą głównie w uczciwych podatników. Niektóre z proponowanych zmian będą oddziaływały także na ich kontrahentów.
Skuteczność planowanych działań jest jednak wątpliwa. Chociaż fiskus zauważa, że od strony formalnej dokumentacja podmiotów uczestniczących w oszukańczych transakcjach jest bez zastrzeżeń, to proponowane rozwiązania opierają się właśnie na zwiększeniu formalizmów. Trudno się spodziewać, że podmioty, w które zmiany mają uderzyć, będą miały trudności z dostosowaniem się do nich. Natomiast licznym obowiązkom formalnym już teraz trudno spros, będąc skupieni na biznesi, nie odnajdują się w gąszczu przepisów i ciągłych nowelizacji. Cel ustawy jest ze wszech miar słuszny, lecz konieczne jest także uwzględnienie przypadków, kiedy charakter działalności podatnika ogranicza możliwości skontaktowania się z nim przez organy podatkowe w formie innej niż pisemnej, np. częste podróże biznesowe, zarejestrowanie się podmiotu zagranicznego jako podatnika VAT czynnego itp.
Jedną z kluczowych propozycji zmian jest możliwość odmowy rejestracji podatnika VAT lub wykreślenia go z rejestru bez zawiadamiania go o tym. W toku prac nad projektem podnoszono, że wprowadzenie proponowanych zmian może spowodować, że braku lub utraty z niezawinionych przyczyn statusu podatnika VAT czynnego podatnik może nie być świadomy. Informację o tym poweźmie dopiero po złożeniu deklaracji podatkowej.
Przepisy uzależniają od posiadania statusu czynnego podatnika różne skutki podatkowe. Powstaje ryzyko, że podatnik, nie mając wiedzy o wykreśleniu, dokona transakcji mających odmienne skutki od tych przez niego przewidywanych. Będzie to miało wpływ także na rozliczenia kontrahentów. Dotyczy to głównie transakcji wewnątrzwspólnotowych i transakcji zbycia nieruchomości dokonywanych z wyborem opodatkowania.
Warunkiem zastosowania stawki 0 proc. przy wewnątrzwspólnotowej dostawie towarów jest posiadanie statusu zarejestrowanego podatnika VAT UE na dzień złożenia deklaracji, w której wykazywana jest ta transakcja. Niespełnienie tej przesłanki może prowadzić do utraty prawa do zastosowania stawki 0 proc. i w konsekwencji opodatkowania transakcji jak dostawy krajowej.
Podobne problemy mogą powstać także w odwrotnej sytuacji przy transakcji wewnątrzwspólnotowej dostawy dokonywanej przez zagraniczny podmiot na rzecz polskiego podatnika VAT, który został wyrejestrowany bez zawiadomienia go o tym, albo w przypadkach gdy polski podatnik powinien rozliczyć import usług. Utrata statusu podatnika VAT czynnego będzie miała również znaczenie dla zastosowania procedury uproszczonej w transakcji trójstronnej.
Weryfikacja w systemie VIES, w którym można sprawdzić zarejestrowanie podatnika do transakcji wewnątrzwspólnotowych, może okazać się dla organów podatkowych niewystarczająca. Pomimo że jest to podstawowe narzędzie wykorzystywane przez podatników i zasadniczo jedyne dla nich przystępne, nie są z nim związane żadne domniemania, a aktualizacje danych odbywają się z opóźnieniem. Organy podatkowe stawały na stanowisku, że wpis w VIES nie ma znaczenia, bowiem decydujący jest wpis w prowadzonym przez nie rejestrze podatników VAT. Powyższe uwagi w takim samym stopniu odnoszą się do weryfikacji rejestracji VAT na Portalu Podatkowym. Innych rozwiązań zasadniczo brak, bowiem wniosek o potwierdzenie zarejestrowania kontrahenta jako podatnika VAT czynnego nie zagwarantuje, że będzie posiadał ten status także na dzień zawierania transakcji.
Orzecznictwo sądowe, w tym europejskie, łagodzi skutki braku rejestracji podatników dokonujących transakcji wewnątrzwspólnotowych, uznając, że kryteria formalne nie mogą być decydujące. Konsekwencje dla podatnika lub jego kontrahenta powstałe w trakcie oczekiwania na rozstrzygnięcie sądowe mogą być jednak dotkliwe i nie zostaną zrekompensowane przez późniejszą satysfakcję z przyznania racji podatnikowi.
Rezygnacja ze zwolnienia transakcji zbycia nieruchomości i wybór opodatkowania możliwe są pod warunkiem złożenia przez zbywcę oraz nabywcę przed dniem transakcji oświadczenia tej treści. Dodatkowym warunkiem jest posiadanie statusu podatnika VAT czynnego. O wyrejestrowaniu podatnik może się dowiedzieć dopiero z reakcji organu podatkowego na złożone oświadczenie, która może nastąpić już po zawarciu transakcji. W rezultacie podatnik może być zobowiązany do zapłaty podatku wykazanego na fakturze na podstawie art. 108 u.p.t.u., a nabywca może zostać pozbawiony prawa do odliczenia VAT wykazanego na fakturze.
W odróżnieniu od transakcji wewnątrzwspólnotowych w tym przypadku znacznie bardziej problematyczne będzie doprowadzenie do przewidywanego przez strony opodatkowania transakcji. Nieprzewidywalność skutków podatkowych tego typu transakcji redukowana jest w pewnym stopniu przez szczególną staranność podejmowaną przez strony z uwagi na wartość pojedynczej dostawy, która mimo wszystko nie jest w stanie zapewnić bezpiecznego przeprowadzenia transakcji w każdym przypadku.
Posiadanie statusu podatnika VAT czynnego ma również znaczenie dla prawidłowego opodatkowania dostaw towarów z załącznika 11 do ustawy (m.in. pręty, telefony komórkowe, notebooki) podlegających odwrotnemu obciążeniu. Brak poinformowania o wykreśleniu nabywcy z rejestru podatników VAT będzie skutkował powstaniem zaległości podatkowej po stronie dostawcy. Fakt rejestracji ma istotne znaczenie także przy rozliczeniach małego podatnika, u którego nie powstaje obowiązek zapłaty podatku, jeżeli nie otrzymał on zapłaty od podatnika VAT czynnego. Jeżeli okaże się, że jego kontrahent został wykreślony z rejestru, może po jego stronie powstać zaległość podatkowa. Możliwość zastosowania ulgi na złe długi ograniczona jest tylko w stosunku do podatnika, który jest zarejestrowany jako podatnik VAT czynny. Ustawodawca już teraz nie zapewnia podatnikom odpowiednich instrumentów pozwalającym im na rzetelne wywiązywanie się z obowiązków podatkowych, a nowelizacja jeszcze bardziej im to utrudnia wprowadzając stan niepewności co do statusu podatnika.
Przewidziane w ustawie przypadki przywrócenia zarejestrowania podatnika VAT czynnego mogą być niewystarczające dla zniwelowania niespodziewanych skutków transakcji przeprowadzonych w okresie, kiedy podatnik był wyrejestrowany. Przede wszystkim nie jest jasne, od którego momentu w przypadku przywrócenia zarejestrowania podatnik odzyskuje status podatnika czynnego: czy następuje to z datą wsteczną od momentu wyrejestrowania, czy z dniem przywrócenia.
Uwzględniając zasadę pisemności oraz zasadę budowania zaufania do organów podatkowych, a także daleko idące konsekwencje związane z brakiem zawiadomienia podatnika o odmowie rejestracji
jako podatnika VAT czynnego lub jego wyrejestrowanie, powinny skłonić ustawodawcę do wprowadzenia obowiązku zawiadamiania podatnika o odmowie rejestracji, wyrejestrowania oraz doprecyzowania w ustawie momentu, od którego będzie dokonywanie przywracanie rejestracji jako podatnika VAT czynnego.