Odszkodowanie za ekspektatywę jest zwolnione z podatku

Zasądzone odszkodowanie za niezrealizowane prawo do nabycia mieszkania z bonifikatą obejmuje rzeczywistą stratę, a nie utracone korzyści. Dlatego osoba, która je otrzymała, nie płaci od niego podatku – orzekł NSA.

Oba wyroki zapadły w sprawach podatników będących najemcami mieszkań zakładowych, a zarazem dawnymi pracownikami jednej z warszawskich ciepłowni. W latach 80. XX w. postawiła ona na gruntach Skarbu Państwa budynek, w którym znajdują się lokale zajmowane przez podatników. Budynek ten został wzniesiony za pieniądze z zakładowego funduszu mieszkaniowego.

Po prywatyzacji ciepłowni obaj podatnicy nabyli uprawnienia do wykupu zajmowanych przez siebie lokali. Uprawnienia te były określone w „Pakiecie gwarancji socjalnych pracowników ciepłowni” oraz „Regulaminie w sprawie zasad i trybu sprzedaży mieszkań”. Oba dokumenty gwarantowały najemcom mieszkań zakładowych (byłym pracownikom) bonifikatę na zakup.

Warunkiem sprzedaży mieszkań było uregulowanie sytuacji prawnej gruntów pod budynkami, w których znajdowały się mieszkania zakładowe.

Sytuacja prawna gruntów została wyprostowana w przypadku większości budynków mieszkaniowych ciepłowni, poza jednym – właśnie tym, których najemcami byli obaj podatnicy. Stało się tak, ponieważ ciepłownia w 2005 r. cofnęła wniosek o ustanowienie na jej rzecz prawa użytkowania wieczystego gruntu pod tym jednym budynkiem. Z własnej woli więc pozbawiła się możliwości wypełnienia zobowiązania wynikającego z pakietu i regulaminu. Innymi słowy, obaj podatnicy nie mogli wykupić zajmowanych mieszkań z bonifikatą.

Obaj pozwali ciepłownię. Sąd cywilny, po wycenie mieszkań przez biegłego, przyznał im odszkodowania odpowiadające 90 proc. wartości lokali, wraz z odsetkami za opóźnienie. Podatnicy otrzymali zasądzone kwoty od ciepłowni w styczniu 2020 r.

Uważali, że nie zapłacą podatku od otrzymanych odszkodowań, bo przysługuje im zwolnienie na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o PIT.

Fiskus: nie ma zwolnienia

Dyrektor Krajowej Informacji Skarbowej stwierdził jednak, że opodatkowane będzie również odszkodowanie. Uznał bowiem, że nie dotyczy ono realnej straty podatników, bo – jak tłumaczył – brak możliwości wykupu mieszkania nie spowodował pomniejszenia majątku podatników przez utratę, zniszczenie lub uszkodzenie jego składników albo obniżenie wartości.

Nie ma tu więc zastosowania zwolnienie przewidziane w art. 21 ust. 1 pkt 3b ustawy o PIT, bo przepis ten dotyczy tylko odszkodowań za szkodę rzeczywistą – stwierdził fiskus.

Podkreślił natomiast, że w lit. b wyraźnie wyłączono ze zwolnienia korzyści, które podatnik mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Doszedł do wniosku, że otrzymane przez podatników odszkodowanie jest właśnie taką rekompensatą, bo utraconą korzyścią był tu brak możliwości realizacji przez podatników ich prawa do nabycia mieszkania. Osiągnęliby oni tę korzyść, gdyby ciepłownia wywiązała się ze zobowiązania – skonstatował fiskus.

Odszkodowanie wcale nie dotyczyło utraconych korzyści.

Z taką wykładnią nie zgodziły się sądy obu instancji.

WSA w Warszawie (sygn. akt. III SA/Wa 1804/22 i III SA/Wa 2208/22) orzekł, że jak najbardziej można mówić tu o szkodzie, bo skoro ciepłownia nie zrealizowała roszczeń podatników wynikających z przysługujących im praw, to wyrządziła rzeczywistą szkodę w ich majątku.

Sąd dodał, że ustawa o PIT nie definiuje pojęć szkody rzeczywistej i utraconych korzyści, dlatego trzeba się odwołać do definicji wynikających z art. 361 par. 2 oraz art. 471 kodeksu cywilnego. WSA nie miał wątpliwości, że zasądzone przez sąd cywilny kwoty kompensowały tylko szkodę rzeczywistą (realną stratę), a nie utracone korzyści.

To odszkodowanie za ekspektatywę

Tego samego zdania był Naczelny Sąd Administracyjny. Potwierdził, że należy odnieść się w tym zakresie do prawa cywilnego, a sąd I instancji prawidłowo odróżnił szkodę rzeczywistą (damnum emergens) od utraty korzyści (lucrum cessans) i właściwie przyporządkował otrzymane przez podatników odszkodowanie.

NSA podkreślił, że przysługujące podatnikom roszczenie opierało się na prawie do wykupu mieszkania z bonifikatą, czyli ekspektatywie własności. Niezrealizowanie tej ekspektatywy, z winy ciepłowni, pozbawiło podatników składnika ich majątku. Zasądzona przez sąd cywilny kompensata objęła wartość tylko tego składnika majątku (na podstawie wyceny biegłego), czyli realną stratę, a nie utracone korzyści.

– Podatnicy nie kupili przecież tych mieszkań i dlatego otrzymali odszkodowania – podkreśliła sędzia Alicja Polańska. Dodała, że gdyby stali się właścicielami tych lokali, ale nie mogli ich np. oddać w najem, to dopiero wtedy odszkodowanie za nieuzyskany od najemców czynsz byłoby rekompensatą za utraconą korzyść. Dopiero wtedy nie byłoby ono zwolnione z podatku.©℗

orzecznictwo