Subskrybuj nas na Youtube
Zapisz się na newsletter
/>
Potrącenie wierzytelności stanowi jedną z form wygaszania zobowiązań w wyniku wykonania świadczenia poprzez umorzenie wzajemnych wierzytelności między stronami. Wzajemna kompensata należności polegająca na zaliczeniu jednej wierzytelności na poczet drugiej występuje w obrocie prawnym w postaci potrącenia, u którego podstaw leżą przepisy prawa cywilnego (potrącenie ustawowe) lub umowa zawarta między zainteresowanymi stronami na podstawie ogólnych warunków umów (potrącenie umowne).
W myśl art. 498 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.; dalej: k.c.) potrącenie ma miejsce wyłącznie wówczas, gdy dwie strony stosunku zobowiązaniowego mają względem siebie wierzytelności, są zatem jednocześnie względem siebie wierzycielem (dostawcą towarów i usług) i dłużnikiem (odbiorcą towarów i usług). W takim przypadku każda z tych osób może potrącić swoją należność z wierzytelności drugiej strony pod warunkiem, że przedmiotem tych wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone gatunkowo, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone na drodze sądowej lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Zatem potrącenie ustawowe można przeprowadzić tylko wówczas, gdy zostaną spełnione łącznie trzy warunki:
● rozrachunki dotyczą dwóch osób, które są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami,
● przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku,
● przedstawione do potrącenia wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Potrącenie ustawowe (kompensata jednostronna) opiera się na jednostronnym oświadczeniu woli jednej ze stron transakcji, złożonym drugiej stronie (przy czym czynność ta dla swej skuteczności nie wymaga zgody drugiej strony). Forma takiego oświadczenia może być dowolna, z tym że powinno ono uwzględniać takie informacje, jak data dokonania potrącenia, numery faktur podlegających potrąceniu, kwoty kompensaty, kwoty wierzytelności pozostające do rozliczenia po potrąceniu. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 k.c.). Do potrąceń stosuje się przepisy o zaliczeniu zapłaty (art. 503 k.c.). Zatem w sytuacji braku oświadczenia jednej ze stron spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest ich kilka, na poczet najdawniej wymagalnego.
Prawo cywilne wyłącza możliwość umorzenia niektórych kategorii należności w drodze potrącenia ustawowego. I tak, zgodnie z art. 505 k.c., nie mogą być umorzone przez potrącenie wierzytelności:
● niepodlegające zajęciu,
● z tytułu dostarczenia środków utrzymania,
● wynikające z czynów niedozwolonych,
● co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Potrąceń umownych prawo cywilne bezpośrednio nie reguluje, choć są one powszechnie uważane za dopuszczalne w ramach swobody umów. Jeżeli podmioty utrzymują między sobą stałe kontakty, wówczas potrącenia mogą stanowić sposób regulacji wzajemnych zobowiązań na podstawie umów zawieranych w oparciu o art. 3531 k.c. – strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byle jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie oraz zasadom współżycia społecznego. Z reguły będą to umowy o kompensatę stałą. Potrącenie umowne może również wynikać z potrzeb doraźnych i następować jednorazowo. W przeciwieństwie do potrącenia ustawowego głównym celem potrącenia umownego nie jest wymuszanie spełnienia świadczenia przez drugą stronę, ale ustalenie warunków wzajemnych rozliczeń należności. W przypadku potrącenia umownego warunki kompensaty wzajemnych należności uzależnione są od dokonanych między stronami ustaleń. Umowa powinna w szczególności określać zasady i terminy dokonywania potrąceń oraz formę uzgadniania sald rozrachunków, pozostałych do uregulowania po dokonaniu poszczególnych kompensat. Dla celów dowodowych wskazane jest sporządzenie takiej umowy w formie pisemnej. Potrącenie umowne wymaga bowiem akceptacji wszystkich stron umowy. Potrącenie umowne pozwala na dokonywanie przesunięć majątkowych między podmiotami wskutek cesji należności, przejęcia lub zwolnienia z długu, prowadząc w efekcie do umorzenia ich zobowiązań. Przy potrąceniu umownym o dacie kompensaty decyduje co do zasady wola stron zawierających umowę, które mogą uznać, że potracenie ma moc wsteczną (działa od ustalonej przez strony daty, od której kompensata stała się możliwa – wierzytelności stały się wymagalne) lub też działa od daty dokonania potrącenia (daty zawarcia umowy).
W praktyce najczęściej występującym typem potrąceń umownych są potrącenia finansowe, przyjmujące postać kompensat bilateralnych (dwustronnych, wzajemnych) [schemat 1] lub multilateralnych (wielostronnych) [schemat 2]. Potrącenia bilateralne cechuje najprostszy sposób rozliczania wzajemnych rozrachunków między kontrahentami. Dotyczą one zazwyczaj należności z tytułu dostaw i usług. Jeżeli wierzytelności opiewają na tę samą kwotę podlegają umorzeniu w całości. Jeżeli natomiast wartość wzajemnych należności jest różna, potrąceniu poddawana jest część rozliczeń. Pozostała część jest regulowana w formie pieniężnej lub rozliczana w drodze potrącenia multilateralnego.
Ze schematu 1 wynika, że po przeprowadzeniu potrącenia dwustronnego wzajemne zobowiązania między przedsiębiorstwami uległy obniżeniu o 16 tys. zł, tj. do wysokości należności niższej.
Uczestnikami kompensat wielostronnych są minimum trzy przedsiębiorstwa. Schemat postępowania jest podobny jak w przypadku kompensaty dwustronnej. Różnica polega jedynie na liczbie uczestników operacji. Po przeprowadzeniu kompensaty multilateralnej między trzema firmami ich wzajemne należności i zobowiązania uległy zmniejszeniu (redukcji) o 16 tys. zł, tj. do wysokości należności najniższej.
Skutki podatkowe
Potrącenie należności jest neutralne podatkowo. W ramach tego typu operacji żadna ze stron nie otrzymuje rzeczywistego (efektywnego) świadczenia drugiej strony (dłużnika). Strony transakcji nie dokonują świadczeń, lecz umarzają je. Potrącenie wierzytelności jako bezgotówkowa forma rozliczeń nie wywołuje zatem skutków podatkowych w podatku dochodowym.Stanowiąc jedynie formę regulacji wzajemnych rozrachunków między stronami, potrącenie należności nie podlega również VAT. Potrącenie wierzytelności nie powoduje powstania obowiązku podatkowego w zakresie podatku od czynności cywilnoprawnych. Artykuł 1 ust. 1 ustawy z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 626 ze zm.) zawiera bowiem zamknięty wykaz tych czynności, zaś potrącenie należności nie zostało w nim wymienione.
W księgach
Potrącenie należności wywołuje w księgach jego uczestników następujące zapisy: strona Wn/Ma konta Rozrachunki z odbiorcami, strona Ma/Wn konta Rozrachunki z dostawcami.
Jeżeli wierzyciel zwiększył należność o odsetki, co nastąpiło w korespondencji z kontem Odpisy aktualizujące rozrachunki, to ich realizacja powoduje zapis: strona Wn konta Odpisy aktualizujące rozrachunki, strona Ma konta Przychody finansowe. ©?
Porównanie potrącenia należności
| Kryterium | Potrącenie należności |
| Forma zawieranej transakcji | Oświadczenie złożone przez jednego wierzyciela drugiemu (potrącenie ustawowe) lub umowa bilateralna (potrącenie umowne). |
| Regulacja w prawie cywilnym | Art. 498 – 505 lub art. 353 1 k.c. |
| Istota transakcji | Potrącenie polega na wzajemnej redukcji zobowiązań oraz spłacie należności między stronami transakcji. |
| Cel transakcji | Regulowanie długów, poprawa bieżącej płynności finansowej. |
| Horyzont czasowy transakcji | Należności krótkoterminowe. |
| Postępowanie regresowe w stosunku do zbywcy należności | Nie dotyczy. |
| Charakter współpracy | W ramach stałej współpracy lub w formie doraźnej transakcji. |
| Przedmiot transakcji | Wierzytelności w postaci pieniędzy lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. |
| Podmioty biorące udział w transakcji | Podmioty będące względem siebie równocześnie dłużnikami i wierzycielami (dwu lub wielostronny stosunek prawny). |
| Odpłatność | Rozliczenia bezgotówkowe (wymiana barterowa – należność za należność). |
| Forma spłaty przejętej należności | Jednorazowo. |
| Występowanie usług dodatkowych | Nie występują. |
| Liczba należności objętych transakcją | Transakcja może obejmować jedną lub wiele wierzytelności. |
| Wymagania w zakresie występowania zabezpiecze ń należności | Wymagane. |
Źródło: opracowanie własne autora
Podstawa prawna
Ustawa z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 330 ze zm.).
Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (t.j. Dz.U. z 2011 r. nr 177, poz. 1054 ze zm.).
