Przepisy krajowe, które uprzywilejowują fiskusa względem innych wierzycieli upadłej spółki posiadającej wymagalne zaległości podatkowe, są zgodne z regulacjami unijnymi – stwierdziła Juliane Kokott rzeczniczka generalna Trybunału Sprawiedliwości UE w dzisiejszej opinii.

Nie jest ona wprawdzie wiążąca dla sędziów TSUE, ale w praktyce przy wydawaniu orzeczenia kierują się oni wskazówkami swoich rzeczników. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo, że również ostateczne rozstrzygnięcie okaże się korzystne dla polskiej skarbówki. Wyrok trybunału będzie miał przy tym znaczenie również dla innych państw unijnych, bo przepisy dotyczące VAT są ujednolicone.

Podzielona płatność

Najnowsza opinia dotyczy obowiązujących zasad obowiązkowego mechanizmu podzielonej płatności (ang. split payment). Przypomnijmy, że jest on co do zasady dobrowolny, z wyjątkiem dostaw towarów i świadczenia usług „wrażliwych”, gdy wartość faktury przekracza 15 tys. zł lub jej równowartość w walucie obcej. W tych sytuacjach split payment jest obowiązkowy (od listopada 2019 r.).Mechanizm polega na tym, że płatność za towar lub usługę zostaje rozdzielona na kwotę netto należną sprzedawcy i równowartość VAT, która trafia na specjalny rachunek. Nadzór nad rachunkiem sprawuje skarbówka.

Podatnik może opłacać z tych pieniędzy podatki, składki ZUS i inne zobowiązania wymienione w art. 62b ust. 2 prawa bankowego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2324). Nie może natomiast swobodnie przelać pieniędzy na wskazany (np. własny) rachunek w banku lub w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej. W tym celu musi złożyć wniosek o uwolnienie środków z rachunku VAT. Naczelnik urzędu skarbowego odmówi, jeśli podatnik ma zaległości z tytułu podatków i należności, o których mowa w art. 62b ust. 2 pkt 2 lit. a prawa bankowego – w wysokości odpowiadającej tej zaległości wraz z odsetkami za zwłokę, według stanu na dzień wydania decyzji. Tak wynika z art. 108b ust. 5 ustawy o VAT. W ten sposób zabezpieczana jest spłata najważniejszych zaległości podatkowych i celnych na rzecz Skarbu Państwa.

…a prawo upadłościowe

Problem dotyczy firm, które ogłosiły upadłość. Przepisy podatkowe i upadłościowe nie zostały ze sobą zsynchronizowane i w konsekwencji z jednej strony obowiązują przepisy mające na celu ochronę interesów wierzycieli upadłego przedsiębiorcy, a z drugiej podatkowe – chroniące interes Skarbu Państwa.

Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1860 ze zm.) przewiduje własne priorytety co do spłaty zobowiązań z masy upadłości. Priorytetem są m.in. należności pracownicze (przypadające na czas przed ogłoszeniem upadłości), alimentacyjne, rent z tytułu odszkodowań, należności rolników z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego, należności alimentacyjnych. Spłata zaległości podatkowych należy do kategorii drugiej, a więc fiskus musiałby czekać.

Sądy nie rozstrzygnęły problemu

Naczelnicy US kierując się jednak przepisami podatkowymi i odmawiają przekazania pieniędzy zgromadzonych na rachunku VAT syndykom reprezentującym upadłe firmy. Z taką praktyką zgadzały się dotąd również sądy administracyjne, czego przykładem są wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z 17 maja 2022 r. (sygn. akt I FSK 236/22) i z 16 marca 2021 r. (I FSK 1792/20).

Sądy orzekały, że nie ma znaczenia, że wniosek o zgodę na przekazanie środków złożył syndyk, bo podatnikiem VAT jest nadal upadły.

Odmiennego zdania był za to WSA w Gliwicach w nieprawomocnym wyroku z 25 lutego 2021 r. (I SA/Gl 1317/20). Orzekł, że przepisy podatkowe nie mogą prowadzić do uprzywilejowania Skarbu Państwa wobec innych wierzycieli upadłego przedsiębiorcy. „Postępując wbrew prawu upadłościowemu, fiskus świadomie działałby ze szkodą dla pozostałych wierzycieli. Długi spółki, która ogłosiła upadłość, muszą być spłacane według kolejności wskazanej w Prawie upadłościowym” – orzekł gliwicki WSA.

Gdy jeden z kolejnych sporów trafił na wokandę WSA we Wrocławiu, ten zawiesił postępowanie i zadał pytanie prejudycjalne do TSUE (postanowienie z 22 września 2022 r., sygn. I SA/Wr 73/22). Sąd nabrał wątpliwości czy zgodna z unijną zasadą proporcjonalności jest odmowa wypłaty pieniędzy z rachunku VAT syndykowi, który działa pod nadzorem sędziego komisarza. Wrocławski sąd spytał też, czy Skarb Państwa nie zostaje w ten sposób uprzywilejowany względem innych wierzycieli, np. pracowników.

Poprosił też o zbadanie zgodności praktyki organów podatkowych z:

■ decyzją wykonawczą Rady UE nr 2019/310 z 18 lutego 2019 r. (wprowadzającą split payment na okres do 28 lutego 2022 r. Obecnie obowiązuje decyzja wykonawcza Rady UE nr 2022/1003);

■ unijną dyrektywą VAT, w tym jej art. 395 i art. 273 oraz zasadami proporcjonalności i neutralności;

■ art. 17 ust. 1 Karty praw podstawowych w związku z jej art. 51 i art. 52 ust. 1;

■ zasadą państwa prawa wynikającą z art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej.

Fiskus bliższy wygranej

Nie znamy jeszcze rozstrzygnięcia, ale dziś w sprawie wypowiedziała się rzeczniczka TSUE. Stwierdziła, że uprzywilejowanie fiskusa względem innych wierzycieli jest dopuszczalne, o ile upadły podatnik posiada wymagalne zaległości podatkowe. Juliane Kokott przypomniała, że przepisy unijne (w tym dyrektywa VAT) nie określają własnych zasad precyzujących kolejność zaspokajania wierzycieli w ramach postępowania upadłościowego. Nie stoją więc na przeszkodzie pierwszeństwu fiskusa.

- Być może szczególny charakter przepisów dotyczących VAT wymaga nawet – odwrotnie – by VAT zgromadzony przez podatnika będącego w upadłości podlegał przede wszystkim odprowadzeniu do budżetu państwa i nie służył właśnie zaspokojeniu wszystkich pozostałych wierzycieli podatnika – zastanawiała się rzeczniczka generalna i na poparcie swoich wniosków przywołała wyrok trybunału z 15 października 2020 r. (sygn. C-335/19).

Zdaniem Juliane Kokott zasady pierwszeństwa fiskusa w zaspokajaniu wierzytelności nie narusza również art. 17 Karty praw podstawowych, bo wynika z niego, iż „korzystanie z mienia może podlegać regulacji ustawowej w zakresie, w jakim jest to konieczne ze względu na interes ogólny”. Takim interesem ogólnym jest zaś w tym przypadku walka z oszustwami dotyczącymi VAT.

Opinia rzeczniczki generalnej TSUE z 11 kwietnia 2024 r. (sygn. C-709/22)