Subskrybuj nas na Youtube
Gdy wolnorynkowy profesor ogłasza program redystrybucyjny wart 30 mld zł, wiesz, że coś się dzieje. Polscy liberałowie skręcili ostatnio w kierunku socjalnym, czego symbolem jest to, że program gospodarczy PO „Niższe podatki, wyższe płace” zaprezentował na konwencji prof. SGH Andrzej Rzońca.
Poza tradycyjnymi postulatami redukcji obciążeń fiskalnych i ułatwienia życia przedsiębiorcom pojawił się też pomysł co najmniej nietypowy dla tego środowiska: subwencjonowanie najniższych pensji. Jak można się było spodziewać, propozycja została szybko obśmiana w prawicowych mediach. Portal wPolityce.pl nawet nazwał prof. Rzońcę „sztukmistrzem” i zapewne nie był to komplement. Autorów programu gospodarczego PO zaskoczyć mógł jednak fakt, że pomysł dopłat do wynagrodzeń nie spotkał się też z akceptacją lewej strony sceny politycznej. Lider Lewicy Razem Adrian Zandberg napisał w „Super Expressie” wprost: „Jest to bardzo korzystne dla właścicieli firm i bardzo kosztowne dla państwa”. No ale jak to, Platforma chce rozdać biednym pracującym 30 mld zł, a ci dalej kręcą nosem? Tym lewakom normalnie nie da się dogodzić.
Po radę do noblisty
Jednym z kluczowych elementów programu „Niższe podatki, wyższa płaca” ma być tzw. premia za aktywność, którą otrzymają zarabiający mniej niż dwukrotność minimalnego wynagrodzenia, czyli obecnie nie więcej niż 4,5 tys. zł brutto. Nie jest jeszcze sprecyzowane, w jaki sposób ten bonus byłby wypłacany. Jedną z opcji jest comiesięczny zwrot części zapłaconych podatków i składek przez urząd skarbowy. Jeśli uwzględnić jeszcze inne rozwiązania zaproponowane przez PO, czyli powszechne obniżenie PIT i składek do 35 proc. kosztów pracy, to osoba pracująca za pensję minimalną dostałaby dodatkowe 600 zł. A zatem zgarnęłaby na rękę kwotę brutto przewidzianą w swojej umowie. Propozycja PO ma dotyczyć tylko umów o pracę, co według prof. Rzońcy przyczyni się do upowszechnienia etatów. Ekonomista Platformy wychodzi więc z założenia, że pracujący na umowach cywilnoprawnych sami wybrali taką formę zatrudnienia, a to co najmniej dyskusyjna teza.
Wbrew pozorom pomysł dopłat dla najmniej zarabiających nie jest czymś zupełnie nowym. Idea ta pojawia się w debacie ekonomicznej co najmniej od lat 90. ubiegłego wieku, gdy Edmund Phelps (noblista z 2006 r.) opublikował książkę „Rewarding Work” (w Polsce wydana w 2013 r. jako „Płaca za pracę”), w której przedstawił autorską koncepcję dofinansowywania najgorzej płatnych stanowisk. Dopłaty do miejsc pracy nie są więc czymś z pogranicza magii i czarów, jak twierdzi prawica. Równocześnie trudno uznać je za rozwiązanie akceptowalne dla ekonomicznej lewicy.
Praca lepsza od bezrobocia
Phelps to człowiek bardzo inteligentny, więc nie przymyka oczu na ewidentne fakty gospodarcze. Zauważył on m.in., że od lat 70. do 90. płace pracowników niewykwalifikowanych zaczęły szybko spadać względem pozostałych grup zawodowych. Przepaść dzieląca zarobki tych pierwszych i krajową medianę stała się tak duża, że przestali oni uczestniczyć w życiu gospodarczym na równych prawach. Stali się odrębną klasą. Phelps nie uważa, że wynika to z jakiegoś błędu amerykańskiego modelu liberalnego czy rosnącej władzy pracodawców wobec pracowników. Uznaje arbitralnie, że sytuacja jest efektem postępu technologicznego, w następstwie którego dobrze wykształcona część społeczeństwa potrafi generować tak dużą wartość dodaną, że jej płace szybko oddalają się od zarobków gorzej wyedukowanych. Inaczej mówiąc – względne wynagrodzenia biednej klasy pracującej spadają z powodu jej niskiej produktywności.
Słabo płatne i mało wydajne miejsca pracy mają jednak wartość społeczną, gdyż zatrudnienie jest zawsze lepsze niż bezrobocie. Ludzie pracujący stoją na własnych nogach, a długotrwale bezrobotni wpadają w psychologiczne koleiny, które bywają źródłem patologii. Warto zatem te nisko płatne miejsca pracy utrzymać, nawet za cenę publicznych subwencji. Phelps zaproponował system dopłat do godziny pracy: np. osoba zarabiająca w 1997 r. 4 dol. na godzinę otrzymywałaby jeszcze 3 dol. premii. Do stawki 5 dol. na godzinę przewidziana byłaby dopłata w wysokości 2,29 dol. Dofinansowanie spadałoby wraz z każdym kolejnym dolarem od pracodawcy, a więc pracownik wciąż miałby motywację, by starać się o podwyżkę. Na przykład gdyby jego wynagrodzenie z umowy wzrosło z 7 do 8 dol., to jego realne zarobki poszłyby w górę o pół dolara na godzinę. Podwyższenie najniższych płac mogłoby też przyczynić się do zwiększenia aktywności zawodowej i zatrudnienia wśród osób niewykwalifikowanych, które zachęcone atrakcyjniejszymi pensjami wracałyby na rynek pracy.
Dwie dekady spóźnienia
Według Phelpsa, gospodarczego liberała, takie rozwiązanie byłoby znacznie skuteczniejsze od pozostałych opcji. Przede wszystkim od płacy minimalnej, która głęboko ingeruje w rynek (notabene PO zamierza „uniezależnić ją od decyzji polityków”). Nie można bowiem płacić za pracę mniej nawet wtedy, gdy jej produktywność jest niższa. Co – zdaniem amerykańskiego ekonomisty – wiąże się z ryzykiem likwidacji najsłabiej płatnych posad, czyli zwiększenia bezrobocia wśród niewykwalifikowanych kadr. Phelps jest również przeciwny obniżaniu stawek podatkowych od niskich wynagrodzeń. Zgodnie z mechanizmem progresji te obniżone stawki płaciliby także ci, którzy zarabiają doskonale, dopóki nie przekroczą kolejnego progu. Potrzebny byłby zatem równoczesny wzrost stawek w górnych rozkładach dochodu. Mówiąc wprost – wyższe opodatkowanie najlepiej zarabiających. Co, jak twierdził Phelps, „miałoby poważne konsekwencje dla poziomu wysiłku, oszczędzania, inwestowania oraz przedsiębiorczości”.
Narracja PO związana z programem „Niższe podatki, wyższe płace” jest wręcz kalką argumentów amerykańskiego noblisty. Tak jak on, Platforma liczy, że premiowanie pracy – nawet jeśli jest to praca za bardzo marne pieniądze – wpłynie na zwiększenie aktywności zawodowej. Politycy i eksperci tej partii jak ognia wystrzegają się hasła podwyżki opodatkowania najlepiej zarabiających, która mogłaby sfinansować ich program gospodarczy. Phelps bez wątpienia by takiej postawie przyklasnął. Był przekonany, że w długim okresie jego propozycja sfinansuje się sama dzięki zwiększeniu liczby pracujących, a więc również wpływów podatkowych.
Świetnie, że liberalne centrum przestało powtarzać jedynie zaklęcia dogmatyków o uwalnianiu przedsiębiorczości i znoszeniu obciążeń, a sięgnęło do argumentów ekonomisty o dosyć otwartym umyśle. Szkoda tylko, że chodzi o pomysły głęboko osadzone w latach 90., które wyrażają klimat intelektualny tamtej epoki (Joseph Stiglitz opisał ją w książce pod znamiennym tytułem „Szalone lata 90.”).
Trzy przesądy
Po pierwsze, jest już dosyć oczywiste, że zarobki nie są tylko odzwierciedleniem produktywności danego stanowiska, ale również pozycji negocjacyjnych pracownika i pracodawcy. Ten drugi płaci najniższą stawkę, na jaką zgodzi się ten pierwszy, nawet jeśli praca obiektywnie jest warta o wiele więcej. W okresie 1973–2014 realne wynagrodzenia godzinowe w USA wzrosły o 9 proc., a wydajność o… 72 proc. Jeśli pracodawca ma tylko taką możliwość, to będzie płacił zatrudnionym najmniej jak się da.
Po drugie, podniesienie płacy minimalnej nie musi się wiązać ze wzrostem bezrobocia. Równie dobrze może spowodować podwyżkę cen za usługi świadczone przez pracowników niewykwalifikowanych lub ograniczenie zysków firm, które ich zatrudniają. W latach 2015–2019 mieliśmy w Polsce do czynienia z bezprecedensowym, prawie 30-procentowym wzrostem wynagrodzenia minimalnego. Mimo to w maju 2019 r. zanotowaliśmy najniższe bezrobocie w historii – 5,5 proc. Stopa zatrudnienia w ubiegłym roku również pobiła krajowy rekord, sięgając 67 proc. (według OECD).
Wreszcie po trzecie, nie ma żadnych dowodów na to, że progresja podatkowa zniechęca do większej aktywności zawodowej. Dziwnym trafem wśród czterech krajów UE, które mają najwyższe zatrudnienie, aż trzy należą do krajów z najwyższą maksymalną stawką PIT – mowa o Szwecji, Danii i Holandii (we wszystkich jest to powyżej 50 proc.). Czwarty z krajów o najwyższym zatrudnieniu, Niemcy, skrajną stawkę PIT ma nieco niższą (45 proc.), ale i tak dużo wyższą niż Polska.
Progresja ma wielkie oczy
Najniższe płace wciąż są u nas olbrzymim problemem – wielu pracujących nie jest w stanie się za nie utrzymać. W 2017 r. 10 proc. zatrudnionych Polek i Polaków było zagrożonych ubóstwem, tymczasem w Czechach jedynie 3,5 proc. Jednak dopłaty do niskich pensji nie są rozwiązaniem. Wręcz przeciwnie, tylko usankcjonują biedapłace. Firmy dostaną sygnał: „Możecie płacić mniej, państwo dofinansuje niskie wynagrodzenia, w końcu to nie wasza wina, że produktywność waszych pracowników jest taka słaba”. Zamiast więc skłaniać pracodawców do inwestycji, które zwiększają wydajność i pozwolą utrzymać zyski przy rosnących płacach, wspólnie pomożemy im zachować biznesy oparte na biedapensjach.
/>
Tymczasem nie ma żadnego powodu, by wprowadzać skomplikowany mechanizm subwencji, w oparciu o który skarbówki miałyby robić comiesięczne przelewy określonej grupie pracowników. Wystarczy wprowadzić silną progresję podatkową, która automatycznie przełoży się na wzrost pensji netto najmniej zarabiających. Oczywiście na obniżeniu PIT od niższych płac skorzystają też ci bardzo dobrze wynagradzani, dlatego równocześnie należałoby podnieść stawki od wyższych dochodów. Silna progresja podatkowa byłaby prostsza, nie zahamowałaby wzrostu płac, a pracownicy niewykwalifikowani nie czuliby się jak osoby specjalnej troski, których praca musi być specjalnie subwencjonowana z budżetu. Problem w tym, że dla polityków, którzy intelektualnie wciąż tkwią głęboko w latach 90., podatek progresywny to zło w czystej postaci. Wszystko, byle tylko nie podwyższyć podatków najbogatszym.
