RPO zaniepokojony planami zmian w kodeksie karnym skarbowym

Nie należy ograniczać możliwości składania przez podatników czynnego żalu ani wydłużać okresu przedawnienia niektórych przestępstw skarbowych – napisał rzecznik praw obywatelskich w piśmie do wiceministra sprawiedliwości Marcina Warchoła

Uwagi RPO dotyczą projektu nowelizacji kodeksu karnego skarbowego. O szczegółach pisaliśmy w artykule „Zmiany będą w przedawnieniu i w wymiarze kar” (DGP nr 60/2022).

Zdaniem rzecznika zamiast nowelizować obecny art. 114a k.k.s., należałoby go uchylić. Dziś przepis ten umożliwia zawieszenie postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, jeżeli prowadzenie tego postępowania jest w istotny sposób utrudnione ze względu na toczące się postępowanie przed organami kontroli skarbowej, organami podatkowymi, organami celnymi lub sądami administracyjnymi.

Według RPO przepis ten w powiązaniu z art. 70 par. 6 pkt 1 ordynacji podatkowej jest nadużywany przez organy podatkowe do zapobiegania przedawnieniu podatkowemu.

Rzecznik przypomniał, że obie te regulacje zaskarżył do Trybunały Konstytucyjnego (sygn. akt K 31/14). W styczniu 2017 r. TK rozpoznał jego wniosek, ale postanowił zamknąć rozprawę i otworzyć ją na nowo. Nie wyznaczył jednak nowego terminu.

W maju 2022 r. zapadła natomiast uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego (sygn. akt I FPS 1/21). NSA orzekł w niej, że sądy administracyjne mogą badać przesłanki wszczęcia postępowania karnego skarbowego, w tym także, czy celem organów podatkowych nie było jedynie zawieszenie biegu terminu przedawnienia.

Po tej uchwale instrumentalne wszczynanie postępowań karnoskarbowych wytykają fiskusowi zarówno sądy administracyjne, jak i powszechne. Pisaliśmy o tym w artykule „Sędziowie krytyczni wobec praktyk w sprawie przedawnienia” (DGP nr 216/2021).

RPO zwrócił też uwagę na planowaną zmianę art. 33 par. 2 k.k.s. Jego zdaniem przepis ten już dziś podważa zasadę domniemania niewinności, bo przerzuca na oskarżonego ciężar dowodu legalności pochodzenia majątku. – Wprowadza fikcję prawną, jakoby cały majątek sprawcy nabyty w ciągu pięciu lat przed popełnieniem przestępstwa pochodził z innych, nieujawnionych przestępstw – wskazuje rzecznik.

Jego zdaniem po zmianie będzie jeszcze gorzej, bo legalność majątku trzeba będzie udowadniać także w przypadku przestępstw, których górna granica zagrożona jest karą trzech lat pozbawienia wolności, a także gdy korzyść majątkową osiągnął lub mógł osiągnąć nie tylko sam sprawca.

Uwagi rzecznika do poszczególnych zmian zaproponowanych w projekcie nowelizacji k.k.s. przedstawiamy w tabeli.©℗

Projektowane zmiany w kodeksie karnym skarbowym – cel i obawy
Ministerstwo Sprawiedliwości	Rzecznik praw obywatelskich
Czynny żalNie będzie można złożyć czynnego żalu po rozpoczęciu czynności służbowej przez jakikolwiek organ, niezależnie od tego, czy będzie to organ ścigania (jak dziś), czy inny (art.16 par. 5 pkt 2 k.k.s.).
Obecnie często nie można ścigać sprawców przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych ujawnionych w trakcie kontroli przeprowadzonej przez inny organ niż organ ścigania. Sprawcy bowiem, aby uchylić się od odpowiedzialności, wyrażają czynny żal również w trakcie prowadzonej kontroli. Jest to niemożliwe jedynie, gdy czynności służbowe rozpocznie organ ścigania.	Zmiana ta może budzić obawy podatników, szczególnie w obliczu zmian wprowadzonych Polskim Ładem. Stanęli oni bowiem przed koniecznością odnalezienia się w gąszczu trudnych i skomplikowanych przepisów podatkowych, których wykładnia niejednokrotnie nastręcza wątpliwości samym organom podatkowym. W tej sytuacji ograniczanie możliwości składania czynnego żalu może oznaczać dodatkową nadmierną represyjność wymierzoną w obywateli.
Dobrowolne poddanie się odpowiedzialnościDobrowolne poddanie się odpowiedzialności będzie możliwe, nawet gdy należność publicznoprawna nie będzie wymagalna (art.17 par.1 k.k.s.).
Podatnik powinien móc dobrowolnie poddać się odpowiedzialności, niezależnie od tego, czy należność publicznoprawna jest wymagalna, czy nie.	Rezygnacja z warunku wymagalności może oznaczać, że powstanie obowiązek zapłaty nawet umorzonego lub przedawnionego podatku. Byłyby to nie do zaakceptowania ze względu na standardy ochrony praw podatnika.
PrzedawnienieZlikwidowana będzie zasada, że karalność przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej (np. podatku) ustaje, gdy nastąpiło przedawnienie tej należności (usunięty zostanie art. 44 par. 2 k.k.s.).
Wyeliminuje to obecne sytuacje, w których okres przedawnienia niektórych typów czynów zabronionych zagrożonych najwyższymi karami (powyżej trzech lat pozbawienia wolności) jest skracany z 10 lat do 5 lat.	Dojdzie do sytuacji, w której mimo przedawnienia, a tym samym wygaśnięcia zobowiązania podatkowego, nadal będzie prowadzone postępowanie karnoskarbowe w tym zakresie. To sprzeczne z konstytucyjną zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie praw.Ponadto pojawi się problem przechowywania dokumentacji podatkowej. Przepisy podatkowe wymagają, by archiwizować ją tylko do czasu przedawnienia zobowiązania podatkowego.
Zawieszanie postępowania karnego skarbowegoOrgany podatkowe będą mogły zawieszać postępowanie przygotowawcze w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, jeżeli jego prowadzenie jest w istotny sposób utrudnione ze względu na prowadzoną kontrolę podatkową, kontrolę celno-skarbową lub toczące się postępowanie przed organami podatkowymi, organami celnymi lub sądami administracyjnymi (znowelizowany art. 114a k.k.s.). W pozostałych przypadkach organ nie będzie już czekać na wyniki postępowania ani na rozstrzygnięcie w postępowaniu administracyjnym (podatkowym).
Obecne zasady prowadzą do przewlekłości postępowań w sprawach karnych skarbowych, ponieważ trzeba czekać na rozstrzygnięcie (wyniki) w postępowaniu administracyjnym.	Artykuł 114a k.k.s. nie należy nowelizować, tylko uchylić. Powoduje on bowiem – w powiązaniu z art. 70 par. 6 pkt 1 ordynacji podatkowej – że postępowania karnoskarbowe są wszczynane tylko po to, aby zapobiec przedawnieniu zobowiązania podatkowego. Z tego powodu już kilka lat temu RPO zaskarżył oba przepisy do Trybunału Konstytucyjnego (sygn. akt K 31/14), ale nadal nie ma wyroku w tej sprawie.
Uporczywe niewpłacanie podatku w terminieJeżeli kwota niewpłaconego podatku będzie przekraczać 50-krotność minimalnego wynagrodzenia (w 2022 r. to 150 500 zł), to będzie to już przestępstwo skarbowe, a sprawcy będzie groziła grzywna do 720 stawek dziennych (dziś maksymalnie to 28 895 997,60 zł). Dziś uporczywe niewpłacanie podatku jest zawsze traktowane jako wykroczenie skarbowe (art. 57 k.k.s.).
Obecnie uporczywe niepłacenie podatków jest karane jako wykroczenie skarbowe, nawet gdy dotyczy wielomilionowych zaległości. Zmiana jest więc konieczna, aby urealnić sankcje za takie zachowania.	Do projektu nie dołączono statystyk wyroków skazujących za poszczególne przestępstwa ani wpływu surowości grożącej kary na zapobieganie popełnianiu przestępstw. Nie przedstawiono też analizy, jak zaostrzenie kar przeciwdziała przestępstwom. Samo zaostrzenie odpowiedzialności karnej nie zadziała prewencyjnie i nie zwiększy nieuchronności kary, jeśli nie będzie zwiększona skuteczność działania organów ścigania.
Paserstwo celne Zaostrzenie sankcji za paserstwo celne. Obecny przepis przewiduje w tym przypadku karę grzywny do 720 stawek dziennych, karę pozbawienia wolności do lat trzech albo obie te kary łącznie. Po zmianie kara pozbawienia wolności będzie mogła być wyższa niż trzy lata (art. 91 par. 1 k.k.s.).
Obecna sankcja nie zapobiega rozpowszechnianiu się procederu paserstwa towarami bez znaków skarbowych akcyzy. Towary te pochodzą głównie z przemytu zza wschodniej granicy.