Cechą charakterystyczną VAT jest bardzo duża autonomia w odniesieniu do jego relacji z prawem cywilnym. W jednym z orzeczeń Trybunał Sprawiedliwości UE wskazał, że określenie faktycznej sytuacji ekonomicznej jest fundamentalnym kryterium dla zastosowania wspólnego systemu VAT. Co to oznacza?
Prymat kryterium ekonomicznego ma istotne znaczenie przy określaniu zakresu czynności opodatkowanych (zwłaszcza dostawy towarów). Jak wskazał Trybunał Sprawiedliwości UE (dawniej ETS) w sprawie C-260/95 DFDS określenie faktycznej sytuacji ekonomicznej jest fundamentalnym kryterium dla zastosowania wspólnego systemu VAT.
Zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o VAT, przez dostawę towarów rozumie się przeniesienie prawa do dysponowania towarem jak właściciel. Przepis ten rozumiany jest w ten sposób, że z dostawą towarów mamy do czynienia w przypadku, gdy podatnik przenosi ekonomiczne władztwo nad towarem (a niekoniecznie własność). Kwestia ta była przedmiotem innego ważnego orzeczenia ETS (sprawa C-320/88 Shipping and Forwarding Enterprise Safe).
Interesującym w tym kontekście przypadkiem jest zakup nieruchomości gruntowej wraz z budynkiem zbudowanym za zgodą właściciela gruntu przez dotychczasowego dzierżawcę gruntu. Z punktu widzenia prawa cywilnego mamy po pierwsze kwestię zwrotu nakładów poniesionych przez dzierżawcę na wybudowanie budynku, a z drugiej strony sprzedaż przez dotychczasowego właściciela gruntu wraz z posadowionym na nim budynkiem. Ekonomicznie jednak taka transakcja sprowadza się efektywnie do sprzedaży samego gruntu (bez budynku, którym dzierżawca już władał jak właściciel). Podejście „ekonomiczne” wywołuje jednak diametralnie odmienne skutki w VAT niż podejście „tradycyjne” oparte na optyce cywilistycznej.
O prymacie kryterium ekonomicznego należy również pamiętać, planując działania optymalizacyjne w VAT. W szczególności ostrożnie należy podchodzić do kreowania rzeczywistości za pomocą umów. Jeśli stworzone struktury prawne nie będą zgodne z ekonomiczną naturą transakcji, mogą zostać pominięte przy ocenie skutków w VAT (nawet jeśli byłyby one nadal ważne z prawnego punktu widzenia).