Środowisko księgowych stara się, aby kwestia tajemnicy zawodowej została prawnie uregulowana. Jak zaznaczają jego przedstawiciele, zawód księgowego powinien, po pierwsze, zostać zaliczony w sposób ustawowy do profesji zaufania publicznego, a po drugie, trzeba mu przypisać odpowiednie atrybuty. Jednym z nich powinna być właśnie tajemnica zawodowa i prawna ochrona, z której korzysta wiele profesji.
Warto sprawdzić jak właśnie inne zawody mają te kwestie uregulowane prawnie. Może bowiem nie trzeba wywarzać otwartych drzwi i skorzystać z już sprawdzonych rozwiązań. Obecnie tajemnicą zawodową w majestacie prawa mogą się zasłaniać m.in. adwokaci, radcy prawni, notariusze, a także sędziowie. Oprócz zawodów z dziedziny prawniczej tajemnica zawodowa jest też kluczowa w przypadku lekarzy, pielęgniarek i położnych, farmaceutów, psychologów czy biegłych rewidentów. Przy czym przywilej nieudzielania informacji nawet organom państwa powiązany jest z licznymi obowiązkami.

Zdefiniowanie pojęcia

Analizując tajemnicę zawodową w różnych branżach, warto na początku zastanowić się, czym ona jest. Zwłaszcza że ani przepisy krajowe, ani unijne nie zawierają definicji tajemnicy zawodowej. – Przez tajemnicę zawodową należy rozumieć uprawnienie do wejścia w posiadanie sekretu (informacji poufnej) oraz bezwzględny obowiązek zachowania tej informacji w tajemnicy – tłumaczy dr Magdalena Zwolińska, adwokat z kancelarii NGL Wiater.
Z kolei dr Magdalena Niziołek, radca prawny, wskazuje, że zgodnie z art. 17 ust. 1 konstytucji w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Prawniczka podkreśla, że przestrzeganie tajemnicy jest zarówno przywilejem, jak i obowiązkiem korporacyjnym.
– Stanowi ona fundament niezbędny do prawidłowego ukształtowania relacji zaufania pomiędzy przedstawicielem określonej profesji a podmiotem, który udostępnia wrażliwe informacje, w tym dane podatkowe – mówi dr Niziołek. I dodaje, że przepisy regulujące funkcjonowanie zawodów zaufania publicznego traktują tajemnicę zawodową jako obowiązek ciążący na osobach wykonujących te zawody. Przy czym z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego wynika, że tajemnica zawodowa nie służy osobom wykonującym zawód zaufania publicznego, lecz ich klientom.
Przykładowo Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 22 listopada 2004 r. (sygn. akt SK 64/03) stwierdził, że na poziomie ustawodawstwa zwykłego tajemnica zawodowa radcy prawnego została ukształtowana w kategoriach obowiązku. Jest to obowiązek ustawowy; sankcją za jego naruszenie jest nie tylko cywilnoprawna odpowiedzialność wobec klienta, lecz także – na wniosek pokrzywdzonego – sankcja karna.
Kto obecnie musi strzec informacji
Wśród profesji, które obowiązane są do zachowania tajemnicy zawodowej, są m.in.:
• doradcy podatkowi,
• biegli rewidenci,
• adwokaci,
• radcy prawni,
• notariusze,
• komornicy,
• rzecznicy patentowych,
• żołnierzy zawodowi,
• inspektorzy pracy,
• psychiatrzy,
• psycholodzy,
• rzeczoznawcy majątkowi,
• dziennikarze,
• lekarze,
• pielęgniarki,
• farmaceuci,
• pośrednicy ubezpieczeniowi.

Zwolnienie musi wynikać z przepisów

Jedną z profesji, której przedstawiciele mogą się pochwalić tajemnicą zawodową, są doradcy podatkowi. – To, co jest niezwykle ważne i istotne dla ich klientów, oczywiście oprócz wysokiej jakości wiedzy merytorycznej na temat podatków, dotyczy tego, że doradca podatkowy nie tyle ma prawo, ile obowiązek zachować w tajemnicy fakty i informacje, z którymi zapoznał się w związku z wykonywaniem zawodu – twierdzi doradca podatkowy Radosław Kowalski. – W konsekwencji doradca podatkowy, jak również osoby przez niego zatrudnione, nie może być przesłuchiwany jako świadek co do faktów i informacji, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej, dotyczy to również osób zatrudnionych przez osoby prawne wykonujące czynności doradztwa podatkowego – podkreśla Radosław Kowalski. I dodaje, że zwolnienie z tajemnicy musi wynikać z przepisów i występuje jedynie w ściśle określonych i reglamentowanych okolicznościach oraz trybach. – W zakresie obowiązku zachowania tajemnicy przez doradcę podatkowego stosowane są rozwiązania podobne do tych, jakie występują w innych korporacjach prawniczych. Obowiązek (nie prawo, ale obowiązek, bo o takim należy cały czas mówić) zachowania tajemnicy wynika również z zasad etyki doradców podatkowych – podkreśla rozmówca.

Klient nie jest dysponentem

Tajemnica zawodowa jest równie istotna dla zawodów prawniczych, np. adwokatów. – Tajemnica adwokacka ma bez wątpienia kluczowe znaczenie dla wykonywania zawodu adwokata i stanowi podstawę relacji pomiędzy nim a jego klientem. Fundamentem tej relacji jest bowiem wzajemne zaufanie między obiema jej stronami – zauważa dr Magdalena Zwolińska. – Tajemnica adwokacka ma także za zadanie gwarantować ochronę praw stron procesu sądowego oraz przyczyniać się do zapewnienia jego prawidłowości. Z obowiązkiem adwokata jest bowiem nierozerwalnie połączone prawo klienta do prywatności czy uczciwego procesu – zauważa mec. Zwolińska. I podkreśla, że tajemnica zawodowa jest dla adwokata zarówno jego prawem, jak i obowiązkiem w stosunku do klienta. Obowiązek ten ma charakter etycznie bezwzględny, gdyż nawet jeśli przepisy przewidują możliwość zwolnienia adwokata z tej tajemnicy, on wciąż ma obowiązek jej dochowania. – Ponadto klient nie może zwolnić go z obowiązku zachowania tajemnicy, ponieważ obowiązek adwokata ma charakter publiczny, a klient nie jest dysponentem tej tajemnicy – tłumaczy prawniczka. – Tajemnica tej grupy zawodowej została uregulowana ustawowo w art. 6 ustawy – Prawo o adwokaturze, zgodnie z którym adwokat obowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej.

Dołożenie należytej staranności

Wtóruje jej Wojciech Łysek, adwokat, senior associate w Zespole Postępowań Sądowych i Arbitrażu w warszawskim biurze kancelarii Dentons. Prawnik wskazuje, że dodatkowe obowiązki związane z tajemnicą zawodową nakłada na adwokatów Kodeks Etyki Adwokackiej. Przykładowo warto wskazać, że zgodnie z par. 19 ust. 5 KEA adwokat posługujący się w pracy zawodowej komputerem lub innymi środkami elektronicznego utrwalania danych jest obowiązany stosować oprogramowanie i inne środki zabezpieczające dane przed ich niepowołanym ujawnieniem. Innymi słowy obowiązek zachowania tajemnicy adwokackiej wymaga od adwokata dołożenia należytej staranności w organizacji pracy oraz funkcjonowania kancelarii tak, żeby informacje objęte tą tajemnicą były odpowiednio chronione – tłumaczy mec. Łysek. I dodaje, że uchybienie obowiązkowi dochowania tajemnicy stanowi przy tym jeden z najpoważniejszych deliktów dyscyplinarnych, za który wobec adwokata może zostać przez sąd dyscyplinarny orzeczona nawet kara wydalenia z zawodu. Według prawnika nałożony na adwokatów obowiązek zachowania tajemnicy przypadku powołania adwokata na świadka uprawnia go do odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania, jeśli mogłoby się to wiązać z ujawnieniem tajemnicy. Możliwość taką przewiduje kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego oraz ordynacja podatkowa. W przypadku postępowania karnego możliwość występowania w charakterze świadka przez adwokata została uzależniona od zgody sądu, aczkolwiek w ocenie samorządu adwokackiego nawet zgoda sądu nie zwalnia adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy.
Doktor Magdalena Zwolińska dodaje, że należy pamiętać, że ujawnienie tajemnicy zawodowej może wiązać się z odpowiedzialnością karną w oparciu o art. 266 par. 1 kodeksu karnego. Zgodnie z nim kto wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie zobowiązaniu ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Kształtowanie relacji

Kolejną profesją, która musi chronić poufność informacji, jest zawód radcy prawnego – zgodnie z art. 3 ust. 3 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych osoba zajmująca się tą profesją jest obowiązana zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie (art. 3 ust. 4 ustawy o radcach prawnych) – tłumaczy dr Magdalena Niziołek. I dodaje, że zgodnie z art. 178 pkt 1 k.p.k. nie wolno przesłuchać jako świadków obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 par. 1 k.p.k., co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę. Natomiast z art. 180 par. 2 k.p.k. wynika, że osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, robi to na posiedzeniu bez udziału stron w terminie nie dłuższym niż siedem dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.
Doktor Niziołek zauważa ponadto, że obowiązek zachowania w tajemnicy uzyskanych informacji przez radcę prawnego został uregulowany w sposób bardzo szczegółowy w zasadach etyki radcy prawnego w rozdziale I działu III Kodeksu Etyki Radcy Prawnego – załącznik do uchwały Nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z 22 listopada 2014 r. w sprawie Kodeksu Etyki Radcy Prawnego (KERP). Zgodnie z art. 9 KERP dochowanie tajemnicy zawodowej jest prawem i obowiązkiem radcy prawnego. Stanowi podstawę zaufania klienta oraz jest gwarancją praw i wolności. Jednocześnie radca prawny ma też obowiązek powstrzymać się od występowania na rzecz nowego klienta, jeżeli występuje ryzyko naruszenia zobowiązania do poufności wobec poprzedniego klienta lub jeśli posiadana przez niego wiedza o sprawach poprzedniego klienta dałaby nowemu klientowi nieuzasadnioną przewagę. W szczególności, gdy wiedza posiadana przez radcę prawnego w sprawach innego klienta mogłaby dać jakiekolwiek korzyści nowemu klientowi. Zapewnieniu bezpieczeństwa tajemnicy zawodowej i przeciwdziałaniu jej ujawnienia ma służyć także obowiązek żądania przez radcę prawnego udziału przedstawiciela samorządu radców prawnych w przeszukaniu lokalu radcy prawnego (art. 18 KERP).
– Dodatkowymi środkami mającymi znaczenie dla zachowania tajemnicy zawodowej, które przewiduje KERP, jest konieczność faktycznego zabezpieczenia przed niepowołanym ujawnieniem informacji objętych tajemnicą zawodową, niezależnie od ich formy i sposobu utrwalenia – mówi prawniczka. I dodaje, że dokumenty i nośniki zawierające informacje poufne radca prawny ma obowiązek przechowywać w sposób chroniący je przed zniszczeniem, zniekształceniem lub zaginięciem.
Wnioski
☛Przedstawiciel zawodu zaufania publicznego nie tyle ma prawo, ile obowiązek zachować w tajemnicy fakty i informacje, z którymi zapoznał się w związku z jego wykonywaniem.
☛Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie.
☛Tajemnica zawodowa stanowi podstawę relacji pomiędzy osobą wykonującą profesję zaufania publicznego a jej klientem.
☛Obowiązek zachowania poufności ma za zadanie gwarantować ochronę praw stron procesu sądowego oraz przyczyniać się do zapewnienia jego prawidłowości.
☛Nie można przesłuchiwać osoby jako świadka co do faktów i informacji, na które rozciąga się obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej.
☛Klient nie może zwolnić z obowiązku zachowania tajemnicy.
☛Obowiązek zachowania tajemnicy wymaga od zobowiązanego dołożenia należytej staranności w organizacji pracy oraz funkcjonowania firmy tak, żeby informacje objęte tą tajemnicą były odpowiednio chronione.
☛Uchybienie obowiązkowi dochowania tajemnicy stanowi jeden z najpoważniejszych deliktów dyscyplinarnych, za który może zostać przez sąd dyscyplinarny orzeczona nawet kara wydalenia z zawodu.
☛Ujawnienie tajemnicy zawodowej może wiązać się z odpowiedzialnością karną w oparciu o art. 266 par. 1 kodeksu karnego.