Dla celów sprawozdania finansowego wszystkie aktywa firmy należy wycenić, biorąc pod uwagę zasadę ostrożności. Aby ją prawidłowo ustalić, należy m.in. przeanalizować, czy nie istnieją przesłanki wskazujące na trwałą utratę wartości.
Warunkiem sporządzenia wiarygodnego sprawozdania finansowego jest właściwe przeprowadzenie inwentaryzacji, jej rozliczenie, a następnie odpowiednia wycena wszystkich składników majątku. Należy pamiętać, że zastosowane w tym celu metody muszą być spójne z tymi, które są opisane zarówno w polityce rachunkowości, jak i zawarte we wstępie do sprawozdania finansowego. Przypomnijmy, że zasady te służą przede wszystkim użytkownikom sprawozdania w celu lepszego zrozumienia danych liczbowych opublikowanych w pozostałej części sprawozdania.
Warto też zwrócić uwagę na odpowiednią klasyfikację poszczególnych składników majątku. Jest to istotne ze względu na fakt, że ustawy o podatku dochodowym w niektórych przypadkach przyjmują inną klasyfikację w tym zakresie. Takim przykładem może być prawo wieczystego użytkowania, które dla celów podatkowych stanowi wartość niematerialną i prawną, natomiast w księgach rachunkowych będzie to środek trwały.
Wartości niematerialne i prawne
Jedną z pozycji bilansu są wartości niematerialne i prawne. Należą do nich prawa majątkowe nabyte przez jednostkę, nadające się do gospodarczego wykorzystania o przewidywanym okresie ich użyteczności przekraczającym rok. Są to m.in.: autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje, prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów użytkowych oraz zdobniczych oraz know-how. Ponadto do tej grupy zalicza się także koszty zakończonych prac rozwojowych oraz nabytą wartość firmy.
Kluczowe znaczenie przy kwalifikacji tej pozycji bilansu jest użyte przez ustawodawcę określenie nabyte. Oznacza to, że do wartości niematerialnych i prawnych jednostka może zaliczać tylko te prawa majątkowe, które nabyła (kupno, aport, darowizna), natomiast nie te, które wytworzyła we własnym zakresie (poza wyjątkami wymienionymi powyżej). Wyjątkiem są zakończone prace rozwojowe.
Do ksiąg rachunkowych wartości niematerialne i prawne wprowadza się po cenie nabycia powiększonej o koszty oraz pomniejszone o odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe.
Jeżeli zostały one nabyte odpłatnie, wartość początkowa obejmuje cenę zakupu oraz inne koszty, na które składają się: podatki i opłaty (np. podatek od czynności cywilnoprawnych), koszty związane z przystosowaniem do używania, np. koszty dostosowania licencjonowanego programu komputerowego, zobowiązania, jeżeli zostały zaciągnięte w celu nabycia wartości niematerialnych i prawnych, np. ujemne różnice kursowe (dodatnie różnice kursowe pomniejszają wartość początkową), prowizje, odsetki.
Z kolei w stosunki do prac rozwojowych koszty ewidencjonowane są jako czynne rozliczenia międzyokresowe kosztów. Dopiero po ich zakończeniu przenosi się je na konto wartości niematerialnych i prawnych. Aby ustalić ten moment, warto sięgnąć do wskazówek zawartych w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości - MSR 38. Według tego standardu koszty prac rozwojowych można ująć jako wartości niematerialne, jeżeli firma może udowodnić następujące kwestie:
- możliwość - z technicznego punktu widzenia - ukończenia składnika wartości niematerialnych i prawnych, tak aby nadawał się do użytkowania lub sprzedaży,
- zamiar ukończenia składnika wartości niematerialnych i prawnych oraz jego użytkowania lub sprzedaży,
- zdolność do użytkowania lub sprzedaży składnika wartości niematerialnych,
- sposób, w jaki składnik wartości niematerialnych będzie wytwarzał prawdopodobnie przyszłe korzyści ekonomiczne; jednostka gospodarcza powinna m.in. udowodnić istnienie rynku na produkty powstające dzięki składnikowi wartości niematerialnych lub na sam składnik, lub - jeśli składnik ma być użytkowany przez jednostkę - użyteczność składnika wartości niematerialnych,
- dostępność stosownych środków technicznych, finansowych i innych, które mają służyć ukończeniu prac rozwojowych oraz użytkowaniu lub sprzedaży składnika wartości niematerialnych,
- możliwość wiarygodnego ustalenia nakładów poniesionych w czasie prac rozwojowych, które można przyporządkować temu składnikowi.
Na dzień bilansowy wycena wartości niematerialnych i prawnych polega na skorygowaniu wartości wprowadzonej do ksiąg rachunkowych o odpisy amortyzacyjne oraz z tytułu trwałej utraty wartości.
Środki trwałe
Podstawowym kryterium zaliczania aktywów rzeczowych do środków trwałych w księgach i bilansie to spełnienie następujących warunków: przewidywany okres ich ekonomicznej użyteczności dłuższy niż rok, kompletne, zdatne do użytku i przeznaczone na potrzeby jednostki. Zalicza się do nich również prawo użytkowania wieczystego. Wszystkie warunki klasyfikacji zawarte są w art. 3 ust. 1 pkt 15 ustawy o rachunkowości.
Na przykład, aby nieruchomość była ujęta w ewidencji księgowej, a następnie w bilansie jako środek trwały, m.in. musi być wykorzystywana dla celów działalności operacyjnej danej jednostki, w przeciwnym razie nie będzie stanowiła środka trwałego.
Wartość bilansową środków trwałych ustala się zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 1 ustawy o rachunkowości według ceny nabycia, kosztów wytworzenia lub wartości przeszacowanej (po aktualizacji wyceny środków trwałych), pomniejszając o odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.
Aby prawidłowo ustalić tę wartość, należy przeanalizować, czy nie istnieją przesłanki wskazujące na trwałą utratę wartości danego składnika majątku. Przypomnijmy, że według art. 28 ust. 7 ustawy o rachunkowości z takim zdarzeniem mamy do czynienia wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów (np. maszyna produkcyjna) nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych.
Pomocą w prawidłowym ujmowaniu i wykazywaniu odpisów aktualizujących może być przyjęty w czerwcu tego roku Krajowy Standard Rachunkowości, który dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Finansów (www.mf.gov.pl). Przedstawia on wszystkie etapy przeprowadzenia przez księgowych procedury aktualizacyjnej. Zawiera m.in. instrukcję dotyczącą oceny celowości dokonania odpisu. Znajdują się w nim też zalecenia dotyczące zapisów, jakich należy dokonać w informacji dodatkowej w sprawozdaniu w przypadku utraty wartości składników majątku firmy.
Według standardu, przyczyną przeprowadzenia procedury aktualizacji wyceny może być sytuacja, w której jednostka zamierza zaniechać lub restrukturyzować działalność, do której są wykorzystywane określone składniki aktywów lub też planuje zbyć lub zlikwidować jakieś składniki aktywów przed uprzednio przewidywanym terminem.
Powodem rozpoczęcia procedury aktualizacyjnej może być również pojawienie się dowodów świadczących o tym, że ekonomiczne skutki wykorzystania jakichś składników aktywów są lub w przyszłości będą gorsze od oczekiwanych.
Odpisy w księgach
Warto pamiętać, że odpis aktualizujący wprowadzany jest do ksiąg rachunkowych w zależności od tego, czy wcześniej, na mocy odrębnych przepisów, wartość danego środka trwałego została zaktualizowana (ostatnia taka aktualizacja została dokonana na 1 stycznia 1995 r.). Jeżeli takie zdarzenie miało miejsce i został utworzony kapitał z aktualizacji wyceny, trwała utrata wartości do wysokości utworzonego kapitału zostanie odzwierciedlona zapisem: strona Wn konta 803 „Kapitał z aktualizacji wyceny”, strona Ma konta 050 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”. Pozostała kwota odpisu w takim przypadku: strona Wn konta 766 „Pozostałe koszty operacyjne”, strona Ma konta 050 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”.
Należy pamiętać, że w razie ustania przyczyny, dla której dokonano odpisu aktualizującego z tytułu trwałej utraty wartości, równowartość całości lub odpowiedniej części uprzednio dokonanego odpisu zwiększa wartość danego składnika aktywów i będzie podlegała zaliczeniu do pozostałych przychodów operacyjnych (art. 35c ustawy o rachunkowości).
Ewidencja takiej operacji zostanie odzwierciedlona w księgach rachunkowych:
1. Odwrócenie odpisu do wysokości odniesionej na zmniejszenie kapitału: strona Wn konta 050 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych”, strona Ma konta 803 „Kapitał z aktualizacji wyceny”.
2. Odwrócenie pozostałego odpisu: strona Wn konta 050 „Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych” strona Ma konta 766 „Pozostałe koszty operacyjne”.
Środki trwałe w budowie
Podobnie jest w przypadku środków trwałych w budowie. Przypomnijmy, że takie składniki majątku zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 2 ustawy o rachunkowości wycenia się na dzień bilansowy w wysokości ogółu kosztów pozostających w bezpośrednim związku z ich nabyciem lub wytworzeniem, pomniejszonych o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.
Przyczyną dokonania tego typu odpisu może być np. zaniechanie budowy środka trwałego, na który zostały poniesione nakłady. Ewidencja będzie uzależniona od przyczyny dokonania odpisu aktualizującego: strona Wn konta 766 „Pozostałe koszty operacyjne” (lub 775 „Straty nadzwyczajne” - w przypadku gdy przyczyną dokonania odpisu były zdarzenia nadzwyczajne), strona Ma konta 080 „Środki trwałe w budowie”. W przypadku ustania przyczyn dokonania odpisu należy wprowadzić do ksiąg zapis: strona Wn konta 080 „Środki trwałe w budowie”, strona Ma konta 760 „Pozostałe przychody operacyjne”.
Inwestycje długoterminowe
Nieruchomość nie zawsze będzie stanowiła w księgach rachunkowych środek trwały. Decydujący w tym przypadku będzie cel nabycia. Jeżeli została ona nabyta w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu ich wartości, przychodów w formie odsetek czy dywidend oraz transakcji handlowych, dla celów rachunkowości będzie w takim przypadku traktowana jako inwestycje.
W praktyce zdarza się też, że częściowo służy ona uzyskiwaniu przychodów z czynszów lub korzyści ze wzrostu jej wartości, a częściowo jest użytkowana do działalności. Należy wtedy podzielić nieruchomość na dwa oddzielnie obiekty, jeżeli jest to możliwe np. wynająć każdy z obiektów. Jeżeli jednak nie można dokonać takiego podziału, nieruchomość taką zalicza się do nieruchomości o charakterze lokaty tylko wtedy, gdy niewielka jej część jest użytkowana na potrzeby jednostki, np. w jednym pomieszczeniu prowadzone jest biuro, a pozostałe są wynajmowane.
Dla celów bilansu nieruchomości inwestycyjne, a także zaliczane do inwestycji wartości niematerialne i prawne mogą być wycenione na podstawie zasad dotyczących środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych według wartości rynkowej bądź inaczej określonej wartości godziwej. Wartość rynkowa nieruchomości inwestycyjnej obejmuje najlepszą możliwą do osiągnięcia przez sprzedawcę i jednocześnie najbardziej korzystną cenę, na którą zgodziłby się kupujący (nie uwzględnia się kosztów transakcji), przy założeniu, że uczestnikami transakcji są odpowiednio poinformowane, zainteresowane, niezależne od siebie strony.
Należy pamiętać, że wartość godziwa nieruchomości uwzględnia ponadto dotychczasowe oraz możliwe do uzyskania w przyszłości wpływy z najmu, dzierżawy lub innych umów o podobnym charakterze. Podstawą wartości godziwej są aktualne ceny, uzyskane na aktywnym rynku dla nieruchomości podobnych pod względem lokalizacji, stanu technicznego oraz wpływów z najmu.
Spadek wartości tych nieruchomości wycenianych według wartości godziwej zalicza się do pozostałych kosztów operacyjnych lub rozlicza się z kapitałem z aktualizacji wyceny, jeżeli wcześniej nieruchomość tę przeszacowano. Wzrost wartości godziwej powoduje zwiększenie pozostałych przychodów operacyjnych (w części, która została wcześniej odpisana w pozostałe koszty operacyjne lub zwiększyła kapitału z aktualizacji wyceny).
Skutki przeszacowania inwestycji zaliczonych do aktywów trwałych, powodujące wzrost ich wartości do poziomu cen rynkowych, zwiększają kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Obniżenie wartości inwestycji uprzednio przeszacowanej do wysokości kwoty, o którą podwyższono z tego tytułu kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny, jeżeli kwota różnicy z przeszacowania nie była do dnia wyceny rozliczona, zmniejsza ten kapitał (fundusz). W pozostałych przypadkach skutki obniżenia wartości inwestycji zalicza się do kosztów finansowych. Wzrost wartości danej inwestycji bezpośrednio wiążący się z uprzednim obniżeniem jej wartości, zaliczonym do kosztów finansowych, ujmuje się do wysokości tych kosztów jako przychody finansowe.
Pozostałe inwestycje długoterminowe (rzeczowe i finansowe) wycenia się według: ceny nabycia skorygowanej o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości, wartości godziwej (rynkowej, jeżeli istnieje aktywny rynek) lub poprzez przeszacowaniu do ceny rynkowej.
Krótkoterminowe inwestycje
Inwestycjami krótkoterminowymi są aktywa, które mają przynieść korzyści ekonomiczne. Aby były zaliczone do krótkookresowych, muszą być płatne, wymagalne lub przeznaczone do zbycia w ciągu 12 miesięcy od dnia nabycia.
Aktywa pieniężne wycenia się w wartości nominalnej. W przypadku waluty obcej należy wziąć pod uwagę średni kurs NBP na dzień bilansowy.
Pozostałe aktywa finansowe wycenia się według wartości godziwej, rynkowej lub też porównując ceny nabycia i rynkową. Ostatnia z wymienionych metod polega na wyborze tej wartości, która jest niższa, co oznacza, że inwestycja nigdy nie będzie prezentowana w wartości wyższej niż początkowa. Cena rynkowa stanowi bieżącą cenę kupna. W rachunku zysków i strat skutki wyceny tą metodą będą prezentowane odpowiednio jako koszty lub przychody finansowe (w zależności, czy wartość rynkowa jest niższa czy wyższa od wartości początkowej). Wartość godziwa wykorzystywana jest w przypadku braku aktywnego rynku dla danego aktywu. Polega ona na ustaleniu wartości, którą można byłoby uzyskać w warunkach rynkowych.
W jednostkach, których sprawozdanie finansowe podlega badaniu, przy wycenie instrumentów finansowych należy stosować rozporządzenie ministra finansów dotyczące metod wyceny instrumentów finansowych (Dz.U. z 2001 r. nr 149, poz. 1674 z późn. zm.). W pozostałych jednostkach nie jest to obowiązkowe.
Należności
Również należności w bilansie wykazywane są w podziale na długo- i krótkoterminowe. Jednak wycena na dzień bilansowy obu tych pozycji odbywa się na tych samych zasadach. Zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 7 ustawy o rachunkowości należności ujmuje się w kwocie wymagalnej zapłaty z zachowaniem ostrożności. Kwota wymagalnej zapłaty to ta, która wynika z dokumentu, który potwierdza prawo do wierzytelności, czyli z faktury, umowy z kontrahentem czy wyroku sądowego przyznającego odszkodowanie. Jeżeli wynika to z umowy, mogą być także zaliczane odsetki. Nie mogą być to jednak odsetki za zwłokę.
W przypadku wyceny bilansowej najważniejszym kryterium jest zasada ostrożności. Jej realizacja będzie polegała na zbadaniu, czy nie ma podstaw do dokonania odpisu aktualizującego. Oznacza to konieczność ustalenia prawdopodobieństwa uregulowania tych należności przez kontrahentów. W zależności od tego, w jakim stopniu są one zagrożone, w takim należy dokonać odpisu aktualizacyjnego. Kwestię tę reguluje art. 35b ustawy o rachunkowości.
W art. 35b ustawy o rachunkowości wymienione są sytuacje, kiedy konieczne jest dokonanie odpisu aktualizującego. Należy to uczynić w odniesieniu do:
- należności od dłużników postawionych w stan likwidacji lub w stan upadłości do wysokości należności nieobjętej gwarancją lub innym zabezpieczeniem należności, zgłoszonej likwidatorowi lub sędziemu komisarzowi w postępowaniu upadłościowym,
- należności od dłużników w przypadku oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego - w pełnej wysokości należności,
- należności kwestionowanych przez dłużników oraz z których zapłatą dłużnik zalega, a według oceny sytuacji majątkowej i finansowej dłużnika spłata należności w umownej kwocie nie jest prawdopodobna - do wysokości niepokrytej gwarancją lub innym zabezpieczeniem należności,
- należności stanowiących równowartość kwot podwyższających należności, w stosunku do których uprzednio dokonano odpisu aktualizującego - w wysokości tych kwot, do czasu ich otrzymania lub odpisania,
- należności przeterminowanych lub nieprzeterminowanych o znacznym stopniu prawdopodobieństwa nieściągalności, w przypadkach uzasadnionych rodzajem prowadzonej działalności lub strukturą odbiorców - w wysokości wiarygodnie oszacowanej kwoty odpisu, w tym także ogólnego, na nieściągalne należności.
Odpis aktualizujący
Odpisy aktualizujące w zależności od rodzaju należności obciążają pozostałe koszty operacyjne lub koszty finansowe. Jeżeli wystąpi zdarzenie, które było przyczyną utworzenia odpisu, należność trzeba spisać w ciężar wcześniej utworzonego odpisu. Natomiast jeżeli przyczyna ustanie, należy rozliczyć dokonany uprzednio odpis, zaliczając jego zmniejszenie odpowiednio do pozostałych przychodów operacyjnych lub finansowych.
W ewidencji księgowej operacje związane z nieściągalnymi należnościami mogą przebiegać w następujący sposób:
1. Ujęcie odpisu aktualizującego obniżającego wartość należności - w ciężar kosztów operacyjnych: strona Wn konta 766 „Pozostałe koszty operacyjne”, strona Ma konta 280 „Odpisy aktualizujące należności”,
2. Spisanie należności przedawnionej, umorzonej, nieściągalnej objętej wcześniej ujętym odpisem aktualizującym: strona Wn konta 280 „Odpisy aktualizujące należności”, strona Ma konta 201 „Rozrachunki z odbiorcami”.
Podatek odroczony
W przypadku dokonywania odpisów aktualizacyjnych mogą wystąpić tzw. ujemne różnice przejściowe między wartością księgową a bilansową. W takim przypadku konieczne będzie ustalenie aktywów z tytułu odroczonego podatku dochodowego.
Należy pamiętać, że kosztem uzyskania przychodów, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 26a ustawy o CIT, są odpisy aktualizujące wartość należności, określone w ustawie o rachunkowości, od tej części należności, która była uprzednio zaliczona do przychodów należnych, a ich nieściągalność została uprawdopodobniona.
Nieściągalność wierzytelności uznaje się za uprawdopodobnioną, gdy:
- dłużnik zmarł, został wykreślony z ewidencji działalności gospodarczej, postawiony w stan likwidacji lub została ogłoszona jego upadłość obejmująca likwidację majątku,
- wierzytelność została potwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu i skierowana na drogę postępowania egzekucyjnego,
- zostało wszczęte postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu w rozumieniu przepisów prawa upadłościowego i naprawczego lub na wniosek dłużnika zostało wszczęte postępowanie ugodowe w rozumieniu przepisów o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków,
- wierzytelność jest kwestionowana przez dłużnika na drodze powództwa sądowego.
Zapasy w firmie
Kategoria zapasów obejmuje m.in.:
- materiały nabyte w celu wykorzystania we własnym zakresie,
- wytworzone lub przetworzone przez jednostkę produkty gotowe (wyroby i usługi) zdatne do sprzedaży lub w toku produkcji,
- półprodukty oraz towary nabyte w stanie nieprzetworzonym,
- zaliczki na towary.
Zgodnie z art. 28 ust. 1 pkt 6 ustawy o rachunkowości, podstawą wyceny zapasów jest cena nabycia lub koszt wytworzenia. Cena nabycia to cena zakupu (pomniejszona o VAT odliczony) powiększona o obciążenia o charakterze publicznoprawnym oraz wszystkie koszty związane bezpośrednio z zakupem.
Koszt wytworzenia obejmuje pośrednie koszty stałe (np. koszty: transportu, utrzymania powierzchni, administracji wydziałowej) i zmienne (np. koszty paliw, energii) oprócz kosztów niewykorzystanych zdolności i strat produkcyjnych, ogólnego zarządu, magazynowania wyrobów gotowych i półproduktów (o ile poniesienie tych kosztów nie jest niezbędne w produkcji), a także sprzedaży produktów.
Istotne jest, że w obu tych metodach wyceny istnieje możliwość uwzględnienia kosztów obsługi zobowiązań zaciągniętych na zakup zapasów towarów lub usług. Można również uwzględnić różnice kursowe związane z zakupem lub wytworzeniem tych aktywów (odpowiednio pomniejszyć lub powiększyć cenę), jeżeli jest to uzasadnione długotrwałym okresem wytwarzania lub przygotowania do sprzedaży.
Należy pamiętać, że uwzględnienie w cenie nabycia lub koszcie wytworzenia kosztów finansowania zewnętrznego (odsetek i różnic kursowych) powoduje dodatnie różnice przejściowe. Należy w związku z tym utworzyć rezerwę z tytułu podatku dochodowego.
Przy wycenie na dzień bilansowy zapasów należy pamiętać, że ich wartość nie może być wyższa od cen ich sprzedaży netto na dzień bilansowy. W przypadku gdy cena sprzedaży netto jest niższa od ceny nabycia lub kosztu wytworzenia (wycena ewidencyjna) należy dokonać odpisu aktualizującego. Warto pamiętać, że odwracanie tego odpisu (jeżeli nieaktualna jest przyczyna jego utworzenia) zapisuje się w księgach rachunkowych po stronie przychodów (nie jako korekta kosztów).
Firmy mogą jednak ewidencjonować zapasy według stałych cen ewidencyjnych ustalonych na poziomie:
- najczęściej występujących cen zakupu (określonych składników zapasu) na rynku,
- przeciętnych cen na rynku,
- planowanego kosztu wytworzenia.
Na dzień bilansowy wyrażone w ten sposób wartości doprowadza się do poziomu kosztu wytworzenia, cen nabycia lub zakupu. Wartość odchyleń pomiędzy tymi cenami rozlicza się proporcjonalnie na zapasy i rozchody. Nie dotyczy to produktów gotowych, produktów w toku i półproduktów, jeżeli do ich ewidencji stosuje się koszty planowane, w tym normatywne, różnice zaś między planowanymi a rzeczywistymi kosztami wytworzenia są nieznaczne. Stosowane do wyceny na dzień bilansowy ceny nabycia albo zakupu albo planowane koszty wytworzenia nie mogą być wyższe od cen sprzedaży netto tych składników.
Przy wycenie zapasów warto sięgnąć do stanowiska Komitetu Standardów Rachunkowości w sprawie ustalania kosztu wytworzenia dla celów bilansowej wyceny zapasów. Tekst dostępny jest na stronie internetowej Ministerstwa Finansów (www.mf.gov.pl).
Tworzenie rezerw
Rezerwy na zobowiązania związane są z transakcjami, które potencjalnie mogą stworzyć zagrożenie powsta- nia strat lub poniesienia dodatkowych kosztów. Nale- ży je utworzyć, jeżeli spełnione zostaną łącznie poniższe warunki:
- na jednostce ciąży prawny lub zwyczajowy obowiązek wynikający z przeszłych zdarzeń,
- jeżeli można wiarygodnie oszacować wartość,
- istnieje prawdopodobieństwo, że spełnienie obowiązku spowoduje konieczność wypłaty środków uosabiających korzyści ekonomiczne.
Oddzielną pozycją bilansu są rezerwy na świadczenia pracownicze, które wynikają z obowiązków pracodawcy zarówno z kodeksu pracy, jak i regulaminów wynagradzania. Tworzy się je na odprawy emerytalne i rentowe, urlopy wypoczynkowe, premie, nagrody jubileuszowe. W bilansie pozycja ta jest podzielona na rezerwy krótkoterminowe podlegające realizacji do 12 miesięcy od dnia bilansowego i długoterminowe powyżej 12 miesięcy. Podejmując decyzje o tworzeniu rezerw, spółka powinna wziąć przede wszystkim pod uwagę istotność, z jaką przyszłe świadczenia będą wpływać na wynik finansowy.
Rezerwy na świadczenia pracownicze wycenia się metodą aktuarialną lub inną opisaną w polityce rachunkowości.
Podatek odroczony
Firmy, które zgodnie z ustawą mają obowiązek badania sprawozdania finansowego w przypadku powstawania różnic między wyceną księgową a podatkową, zobowiązane są tworzyć aktywa lub pasywa z tytułu podatku odroczonego. Wynika to z art. 37 ustawy o rachunkowości.
Tworzenia aktywów lub rezerw z tytułu odroczonego podatku dochodowego związane jest z faktem, że w wielu obszarach prawo bilansowe i podatkowe znacznie się różni.
Warto jednak pamiętać, że aktywa i rezerwy z tytułu podatku odroczonego tworzy się w przypadku różnic przejściowych.
Na przykład w ewidencji księgowej tworzona jest rezerwa na koszty badania sprawozdania finansowego za 2007 rok (np. 300 tys. zł). Mimo że faktycznie firma poniesie koszty badania dopiero w 2008 roku, musi je ująć w księgach rachunkowych i bilansie za 2007 rok. Takie postępowanie wynika z ustawy o rachunkowości, która nakazuje ujmować tego typu nakłady memoriałowo, czyli w okresie, którego one dotyczą. Z kolei prawo podatkowe nie uznaje tych rezerw za koszt uzyskania przychodów. Wynika to z art. 16 ust. 1 pkt 26a ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Podatkowym kosztem staną się dopiero w momencie zapłaty, czyli w 2008 roku.
W związku z tym na dzień bilansowy wartość księgowa tego pasywa jest równa wysokości utworzonej rezerwy (300 tys. zł), natomiast podatkowo równa jest 0. Powstaje przejściowa różnica ujemna, co oznacza, że należy utworzyć rezerwę z tytułu odroczonego podatku.
Zgodnie z ustawą o rachunkowości zarówno wysokość takich aktywów, jak i rezerw ustala się przy uwzględnieniu stawek podatku dochodowego obowiązujących w roku powstania obowiązku podatkowego. Wróćmy do przykładu: jeżeli stawka podatku będzie wynosiła 19 proc., należy utworzyć rezerwę w wartości 57 tys. zł (300 000 zł x 19 proc.).
Rozpoznawanie różnic
Rezerwy należy utworzyć w przypadku różnic dodatnich. Powodują one powstanie w przyszłych okresach kwot zwiększających podstawę opodatkowania. Powstają, gdy wartość bilansowa składnika aktywów jest wyższa od podatkowej lub gdy składnik zobowiązań ma wartość bilansową niższą od podatkowej. Mogą też powstawać w związku z pozycjami nieujętymi w księgach jako aktywa lub zobowiązania.
Aktywa natomiast należy utworzyć w przypadku różnic ujemnych. Takie różnice powodują powstanie w przyszłych okresach kwot pomniejszających podstawę opodatkowania. Powstają, gdy wartość bilansowa składnika aktywów jest niższa od podatkowej lub wartość bilansowa składnika zobowiązań jest wyższa od podatkowej. Mogą również powstawać w związku z pozycjami nieujętymi w księgach jako aktywa lub zobowiązania.
Problemem może okazać się ustalenie znaku. Możemy uporządkować te zjawiska, podając odpowiedni wzór pomocny w ich rozpoznawaniu. Różnica dodatnia powstaje w przypadku:
- aktywów, gdy ich wartość księgowa jest większa od podatkowej (WK > WP aktywów),
- pasywów, gdy ich wartość księgowa jest mniejsza od podatkowej (WK < WP pasywów).
Natomiast różnica ujemna powstaje w przypadku:
- aktywów, gdy ich wartość księgowa jest mniejsza od podatkowej (WK < WP aktywów),
- pasywów, gdy ich wartość księgowa jest większa od podatkowej (WK > WP pasywów).
JAK UJĄĆ PODATEK ODROCZONY W BILANSIE
Aktywa z tytułu odroczonego podatku zawiera pozycja aktywów: A.V.1 „Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe”, natomiast rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego pozycja pasywów: B.I.1 „Rezerwy na zobowiązania”.
WAŻNE KIEDY TWORZYĆ REZERWY
Ustawa o rachunkowości nakazuje tworzyć rezerwy na pewne lub o dużym stopniu prawdopodobieństwa przyszłe zobowiązania, które można wiarygodnie oszacować. W szczególności na straty z transakcji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego. Ustawa nakazuje tworzyć rezerwy na przyszłe zobowiązania spowodowane restrukturyzacją, jeżeli na podstawie odrębnych przepisów jednostka jest zobowiązana do jej przeprowadzenia lub zawarto w tej sprawie wiążące umowy, a plany restrukturyzacji pozwalają w sposób wiarygodny oszacować wartość tych przyszłych zobowiązań.
PRZYKŁAD
REZERWY NA GWARANCJE
Spółka X udzieliła gwarancji za spółkę Y zaciągniętego przez nią kredytu bankowego w wysokości 300 tys. zł.
I. sytuacja: Spółka Y zalega z płatnościami. Spółka X powinna utworzyć z tego tytułu rezerwę w kwocie zaległości i należnych odsetek. Rezerwa zostanie rozwiązana w momencie gdy bank wystąpi do spółki X o spłatę kredytu.
II. sytuacja: Spółka Y regularnie spłaca zobowiązania z tytułu kredytu. W takiej sytuacji spółka X powinna zamieścić w sprawozdaniu finansowym informację o udzielonej gwarancji. Należy ja umieścić w części: dodatkowe informacje i objaśnienia.
AGNIESZKA POKOJSKA
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 28 ust. 1 pkt 1-2 i ust. 7, art. 35c, art. 37 ustawy z 29 września 1994 r. o rachunkowości (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm.).
