Zwolnione z podatku są otrzymane odszkodowania, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub wydanych na ich podstawie przepisów wykonawczych. Od tej zasady jest jednak kilka wyjątków.
Nie każde odszkodowanie objęte jest zwolnieniem podatkowym. Z przywileju tego korzystają jedynie odszkodowania spełniające określone warunki. Kwestie te uregulowano w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (nazywana dalej ustawą o PIT).
Zgodnie z tymi przepisami, wolne od podatku dochodowego są otrzymane odszkodowania, jeżeli ich wysokość lub zasady ustalania wynikają wprost z przepisów odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw, z wyjątkiem:
• określonych w prawie pracy odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. a) ustawy o PIT),
• odpraw pieniężnych wypłacanych na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. b) ustawy o PIT),
• odpraw i odszkodowań z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostającym w stosunku służbowym (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. c) ustawy o PIT),
• odszkodowań przyznanych na podstawie przepisów o zakazie konkurencji (art. 21 ust. 1 pkt. 3 lit. d) ustawy o PIT),
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. e) ustawy o PIT),
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody są opodatkowane według skali lub według jednolitej 19-proc. stawki (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. f) ustawy o PIT),
• odszkodowań wynikających z zawartych umów lub ugód (art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g) ustawy o PIT).
Ze wspomnianego przepisu wynika, że nie wszystkie odszkodowania zostały potraktowane przez ustawodawcę ulgowo. Część ograniczeń obejmuje np. odszkodowania, których obowiązek zapłaty wynika z naruszenia praw pracowniczych. I tak, opodatkowaniu będą podlegać m.in. określone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytułu skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o pracę. Chodzi np. o odszkodowania przysługujące pracownikowi za skrócenie trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia z powodu ogłoszenia upadłości pracodawcy lub jego likwidacji (albo z innych przyczyn niedotyczących pracowników), ale również o odszkodowania wynikające z układów zbiorowych pracy.
PRZYKŁAD: WYNAGRODZENIE ZA NADGODZINY
Pracownik otrzymał od pracodawcy zaległe wynagrodzenie za nadgodziny. Wypłacono je na podstawie ugody zawartej przed sądem pracy. Spór wiązał się z rozwiązanym stosunkiem pracy i wynikającymi z niego zobowiązaniami pracodawcy dotyczącymi wynagrodzenia za pracę pracownika. W tej sytuacji wypłacona w wyniku ugody kwota stanowiła faktycznie wypłatę zaległego wynagrodzenia za przepracowane godziny nadliczbowe, wypłaconego po ustaniu stosunku pracy. Nie było to zatem odszkodowanie, o którym mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT. Wynagrodzenie za godziny nadliczbowe nie zostało wymienione w katalogu zwolnień, a więc jest opodatkowane podatkiem dochodowym od osób fizycznych. W konsekwencji pracodawca, jako płatnik dokonujący wypłaty tego rodzaju przychodów, jest obowiązany do poboru zaliczki na podatek. Zaliczkę tę powinien przekazać na rachunek właściwego urzędu skarbowego, zgodnie z przepisami ustawy p PIT.

Kwoty do opodatkowania

Oprócz tego opodatkowane są odszkodowania przyznane na podstawie przepisów o zakazie konkurencji. Ustawodawca wyraźnie odsyła w tym miejscu między innymi do przepisów kodeksu pracy, na mocy których pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowę o zakazie konkurencji. W przypadku zawarcia takiej umowy pracownik zobowiązuje się do zaprzestania działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy przez określony czas, w zamian za odszkodowanie, które podlega niestety opodatkowaniu.
Należy zatem pamiętać, że odszkodowanie, mimo że stanowi formę rekompensaty za poniesione szkody, w niektórych przypadkach podlega opodatkowaniu. Dlatego ważna jest jego klasyfikacja pod kątem ewentualnego opodatkowania, ażeby nie mieć dodatkowych problemów powstałych na skutek nieodprowadzenia należnego podatku w terminie.
PRZYKŁAD: ZRZECZENIE SIĘ PRAWA DO ZASIEDZENIA
Podatnik od 1960 roku posiadał budynek. W 2003 roku po pomiarach geodezyjnych stwierdzono, że część budynku znajduje się na działce niebędącej jego własnością. W związku z tym podatnik złożył do sądu rejonowego wniosek o przyznanie mu własności części zajmowanej przez niego od 1960 roku nieruchomości tytułem zasiedzenia. Jednak w 2005 roku całą działkę zakupiło przedsiębiorstwo i wezwało podatnika do opuszczenia terenu. W 2006 roku podatnik zawarł z przedsiębiorstwem porozumienie, w wyniku którego zgodził się za wynagrodzeniem zrzec się prawa o stwierdzenie zasiedzenia. Przedsiębiorstwo po wypłaceniu podatnikowi stosownego wynagrodzenia uwzględniło ustaloną kwotę w informacji PIT-8C.
Zgodnie z art. 172 kodeksu cywilnego, posiadacz nieruchomości nie- będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie). Po upływie natomiast 30 lat posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze. W omawianym przypadku na dzień zawarcia notarialnego porozumienia nie było jednak prawomocnego orzeczenia sądowego stwierdzającego zasiedzenie. Tym samym podatnik w przeciwieństwie do przedsiębiorstwa nie posiadał tytułu prawnego do zajmowanej nieruchomości. Mimo to za zrzeczenie się prawa o ubieganie się o stwierdzenie zasiedzenia podatnik otrzymał wynagrodzenie, które w tej sytuacji mogło być jedynie rekompensatą za odstąpienie od roszczeń. Prawomocne postanowienie sądu o umorzeniu postępowania w sprawie stwierdzenia zasiedzenia było konsekwencją wycofania przez podatnika wniosku, do czego zobowiązał się w porozumieniu dotyczącym polubownego rozwiązania sporu - a nie jak twierdzi podatnik sądową akceptacją zawartej przed notariuszem ugody (porozumienia). Oznacza to, że otrzymane przez podatnika z tego tytułu wynagrodzenie nie może być również utożsamiane z podlegającym zwolnieniu od opodatkowania odszkodowaniem. Zatem dochody z tytułu wynagrodzenia za zrzeczenie się prawa o stwierdzenie zasiedzenia nie korzystają ze zwolnienia z opodatkowania. Jako przychód z innych źródeł podlegają opodatkowaniu na zasadach ogólnych.
Odszkodowaniom poświęcone są również przepisy art. 21 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Według tej regulacji zwolnione z PIT są kwoty otrzymane z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych, z wyjątkiem:
• odszkodowań za szkody dotyczące składników majątku związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub prowadzeniem działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody są opodatkowane zgodnie z art. 27 ust. 1 lub art. 30c ustawy o PIT (czyli według skali lub jednolitej 19-proc. stawki),
• dochodu, o którym mowa w art. 24 ust. 15 (czyli z tytułu inwestowania składki ubezpieczeniowej).
Przypomnijmy przy okazji, że zgodnie ze wspomnianym art. 24 ust. 15, dochodem z tytułu inwestowania składki ubezpieczeniowej w związku z umową ubezpieczenia zawartą na podstawie przepisów o działalności ubezpieczeniowej, w przypadku ubezpieczeń związanych z funduszami kapitałowymi, jest różnica między wypłaconą kwotą świadczenia a sumą składek wpłaconych do zakładu ubezpieczeń, które zostały przekazane na fundusz kapitałowy.

Zwolnienie przy wywłaszczeniach

Istotne regulacje zawarte są w art. 21 ust. 1 pkt 29 ustawy o PIT. Zgodnie z tymi przepisami, zwolnione z opodatkowania są przychody uzyskane z tytułu odszkodowania wypłacanego stosownie do przepisów o gospodarce nieruchomościami lub z tytułu odpłatnego zbycia nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie oraz z tytułu sprzedaży nieruchomości w związku z realizacją przez nabywcę prawa pierwokupu, stosownie do przepisów o gospodarce nieruchomościami. Nie dotyczy to jednak przypadków, gdy właściciel nieruchomości, o której mowa w zdaniu pierwszym, nabył jej własność w okresie dwóch lat przed wszczęciem postępowania wywłaszczeniowego bądź odpłatnym zbyciem nieruchomości za cenę niższą o co najmniej 50 proc. od wysokości uzyskanego odszkodowania lub ceny zbycia nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie lub w związku z realizacją prawa pierwokupu.
Ważne!
Odszkodowanie, mimo że stanowi formę rekompensaty za poniesione szkody, w niektórych przypadkach podlega opodatkowaniu. Dlatego ważna jest jego klasyfikacja pod kątem ewentualnego opodatkowania, ażeby nie mieć dodatkowych problemów powstałych na skutek nieodprowadzenia należnego podatku w terminie
CZYM JEST UGODA
Przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać. Uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie powstałyby, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy.
Nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że została zawarta w złej wierze.
Regulacje te zawarte są w art. 917 i 918 kodeksu cywilnego.
Podstawa prawna
• Art. 21 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm.).
• Art. 172, 917 i 918 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).