■ Podejmując decyzje, inwestorzy często korzystają ze sprawozdania finansowego firmy. Która jego część ma dla nich największe znaczenie?
- W Katedrze Rachunkowości Uniwersytetu Gdańskiego przeprowadziliśmy w tym zakresie badania. Wykazały one, że jeżeli inwestorzy czytają sprawozdania finansowe, to przede wszystkim jest to rachunek zysków i strat. Bilans ma jedynie wartość historyczną.
■ Czy pana zdaniem rachunek zysków i strat dostarcza im oczekiwanych informacji?
- W obecnej formie nie. Członkowie rad nadzorczych często nie potrafią czytać sprawozdania, a wiedza fachowa jest tu niezbędna. Księgowaniu podlegają nie tylko operacje potwierdzone zewnętrznymi dokumentami źródłowymi, ale równie transakcje, dla których kwotę i moment zapisu wyznacza jednostka samodzielnie, często na podstawie subiektywnych przesłanek, np. rezerwy.
■ Czy kwoty wynikające z subiektywnego osądu mogą zniekształcać finansowy obraz firmy?
- Tak. W rachunku zysków i strat mieszają się obecnie dwie jakościowo różne kategorie kosztów i przychodów. Związane z rzeczywistymi transakcjami kupna, sprzedaży dokonywanymi przez firmę z otoczeniem, z kosztami i przychodami, które spółki kreują same. Przykładowo, w tej chwili odsetki rzeczywiste i naliczone memoriałowo na moment bilansowy ujawniane są w jednej pozycji. Tymczasem jakościowo są to odmienne kategorie. Prowadziliśmy badania wśród spółek giełdowych i pytaliśmy, jak zmiana stanu rezerw wpływa na wynik finansowy. Okazało się, że średnio jest to 103 proc. wyniku finansowego spółek. W jednym przypadku zmiana rezerw była większa od wyniku finansowego 5,5 razy.
■ Co to oznacza w praktyce?
- Kategorie kosztów i przychodów szacunkowych mogą kształtować obraz dokonań finansowych spółki. Wpływa to na obliczane przez analityków wskaźniki rentowności, może oddziaływać na ocenę pracy zarządu.
Moim zdaniem powstaje luka między tym, co rejestrujemy w księgach, a tym, co pokazujemy na zewnątrz w postaci sprawozdania finansowego. Dojrzeliśmy już do tego, aby stan ten zmienić.
■ Rachunek, według pana, nie odzwierciedla rzeczywistej sytuacji finansowej firmy. W jakim kierunku powinny iść zmiany?
- Przede wszystkim powinien być prezentowany wynik całościowy, czyli uwzględniający również koszty i przychody księgowane na kapitale własnym. Coraz większa grupa operacji gospodarczych kreuje bowiem koszty i przychody odnoszone wprost na kapitał własny, a zatem nieujawniane w rachunku zysków i strat na poziomie wyniku operacyjnego. Są to przykładowo skutki błędu podstawowego. Należy również wyraźnie oddzielić skutki finansowe transakcji realizowanych z otoczeniem od tych będących efektem przeszacowań, a także odejść od mieszania transakcji ciągłych z transakcjami jednorazowymi.
■ Jakich informacji dostarcza obecnie ta część sprawozdania?
- Prezentuje wynik tylko na poziomie operacyjnym. To jest tak, jakby bilans zamknąć pokazując wyłącznie aktywa trwałe. Dzieje się tak właśnie m.in. poprzez brak ujęcia w rachunku operacji odnoszonych na kapitał własny.
Obecnie rachunek zysków i strat dzieli wynik finansowy na szereg wyników cząstkowych, których wartość informacyjna jest niewielka. Proszę zauważyć, to, co my nazywamy zyskiem/stratą ze sprzedaży, nie ujmuje tak ważnych elementów kosztów związanych z bieżącą działalnością, jakimi są np.: odsetki od należności czy zrealizowane różnice kursowe. Wynik z transakcji jednorazowych ujawniany jest w bardzo różnych pozycjach. Nie ma jednoznacznej informacji, ile firma zyskała lub straciła sprzedając swój majątek.
CO POWINNY ZAWIERAĆ WYNIKI CZĄSTKOWE
Wynik finansowy powinien obejmować trzy wyniki cząstkowe: zysk/strata na transakcjach ciągłych - wynik działalności operacyjnej, bez elementów szacunku czy prognoz, zysk/strata na transakcjach jednorazowych - skutki finansowe sporadycznych transakcji sprzedaży składników aktywów, np. środków trwałych oraz straty i zyski nadzwyczajne, kary, grzywny, odszkodowania itp.,
zysk/strata na operacjach dokonywanych z mocy prawa bilansowego - koszty i przychody - wynikające z ocen ryzyka prowadzonej działalności (rezerwy), pomiaru wartości godziwej aktywów (odpisy aktualizujące wartość), urealnienia wartości bilansowej rozrachunków (np. memoriałowe różnice kursowe).
■ Na czym polega istota pańskiej propozycji?
- W proponowanej koncepcji na wynik całościowy przedsiębiorstwa - rozumiany jako wzrost / zmniejszenie kapitału własnego - składają się wyniki cząstkowe realizowane na: transakcjach ciągłych, transakcjach jednorazowych, operacyjnych dokonywanych z mocy prawa bilansowego, operacjach kapitałowych. Korekta wyniku całościowego o koszt kapitału własnego pozwala na wyznaczenie ekonomicznej wartości dodanej.
JAK SKORYGOWAĆ WYNIK OPERACYJNY
Trzy wyniki cząstkowe składają się na wynik operacyjny netto, który w tradycyjnej formule zamyka rachunek zysków i strat. W proponowanym rozwiązaniu ulega on uzupełnieniu o zysk/stratę na operacjach kapitałowych. Są to tytuły kosztów i przychodów aktualnie przedstawiane w „Zestawieniu zmian w kapitale (funduszu) własnym”, a oddziałujące na tzw. wynik całościowy.
Proponowany przez prof. Jerzego Gierusza układ rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym
Koszty i straty Przychody i zyski
A. Transakcje ciągłe
I. Zużycie materiałów I. Przychody ze sprzedaży produktów
II. Zużycie energii    
III. Usługi obce i opłaty    
IV. Wynagrodzenia    
V. Amortyzacja    
VI. Pozostałe koszty proste    
VII. Towary sprzedane w cenie nabycia (zakupu) II. Przychody ze sprzedaży towarów
VIII. Odsetki naliczone przez kontrahentów III. Odsetki naliczone kontrahentom
IX. Dopłaty i pokrycie strat w innych spółkach IV. Dywidendy i udziały w zyskach innych jednostek
X. Zrealizowane różnice kursowe - nadwyżka ujemnych nad dodatnimi V. Zrealizowane różnice kursowe - nadwyżka dodatnich nad ujemnymi
XI. Koszty publicznoprawne:- podatek dochodowy- podatek akcyzowy- obciążenia wynagrodzeń (w tym ZFŚS i PFRON)- pozostałe koszty publicznoprawne VI. Zmiana stanu produktów
    VII. Koszt wytworzenia świadczeń na własne potrzeby
XII. Zysk na transakcjach ciągłych VIII. Strata na transakcjach ciągłych
B. Transakcje jednorazowe
I. Strata ze zbycia aktywów: I. Zysk ze zbycia aktywów:
  - środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych   - środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych
  - inwestycji rzeczowych   - inwestycji rzeczowych
  - inwestycji finansowych   - inwestycji finansowych
  - pozostałych aktywów   - pozostałych aktywów
II. Niedobory, kary, grzywny i odszkodowania II. Nadwyżki, kary, grzywny i odszkodowania
III. Darowizny przekazane III. Darowizny otrzymane
    IV. Przychody publicznoprawne
      - dotacje
      - umorzenie zobowiązań publicznoprawnych
      - pozostałe przychody publicznoprawne
IV. Umorzone, przedawnione, nieściągalne należności V. Umorzone, przedawnione zobowiązania
V. Straty nadzwyczajne VI. Zyski nadzwyczajne
VI. Pozostałe koszty transakcji jednorazowych VII. Pozostałe przychody z transakcji jednorazowych
VII. Zysk na transakcjach jednorazowych VIII. Strata na transakcjach jednorazowych
C. Wynik na transakcjach ciągłych i jednorazowych (A + B)
I. Zysk na transakcjach ciągłych i jednorazowych I. Strata na transakcjach ciągłych i jednorazowych
D. Operacje z mocy prawa bilansowego
I. Odpisy aktualizujące wartości aktywów I. Odtworzenie utraconej wartości aktywów
II. Utworzenie rezerw II. Rozwiązanie rezerw
III. Niezrealizowane różnice kursowe - nadwyżka ujemnych nad dodatnimi III. Niezrealizowane różnice kursowe - nadwyżka dodatnich nad ujemnymi
IV. Korekta kosztów umów długoterminowych z tytułu zastosowania m. stopnia zaawansowania lub zysku zerowego (+ lub -) IV. Korekta przychodów z umów długoterminowych z tytułu zastosowania m. stopnia zaawansowania lub zysku zerowego (+ lub -)
V. Odsetki naliczone na moment bilansowy V. Odsetki naliczone na moment bilansowy 
VI. Pozostałe koszty naliczone z mocy prawa bilansowego VI. Pozostałe przychody naliczone z mocy prawa bilansowego
VII. Rezerwa na podatek dochodowy VII. Aktywa podatkowe
VIII. Zysk na operacjach dokonanych z mocy prawa bilansowego VIII. Strata na operacjach dokonanych z mocy prawa bilansowego
E. Operacyjny wynik netto (C + D)
I. Operacyjny zysk netto I. Operacyjna strata netto
  F. Operacje kapitałowe
I. Strata z przeszacowania inwestycji w nieruchomości I. Zysk z przeszacowania inwestycji w nieruchomości
II. Strata z przeszacowania inwestycji finansowych II. Zysk z przeszacowania inwestycji finansowych
III. Skutki błędu podstawowego III. Skutki błędu podstawowego
IV. Skutki zmian zasad (polityki) rachunkowości IV. Skutki zmian zasad (polityki) rachunkowości
V. Strata na udziałach (akcjach) własnych V. Zysk na udziałach (akcjach) własnych
VI. Strata z aktualizacji wyceny środków trwałych VI. Zysk z aktualizacji wyceny środków trwałych
VII. Koszty emisji akcji VII. Agio
VIII. Pozostałe koszty kapitałowe VIII. Pozostałe przychody kapitałowe
IX. Rezerwa na podatek dochodowy od operacji rozliczanych z kapitałem własnym IX. Aktywa podatkowe od operacji rozliczanych z kapitałem własnym
X. Zysk na operacjach kapitałowych X. Strata na operacjach kapitałowych
G. Wynik całościowy (E + F)
I. Zysk całościowy I.  Strata całościowa
H. Koszt kapitału
I. Koszt kapitału własnego x kapitał zainwestowany    
J. Ekonomiczna wartość dodana (EVA)
I. Dodatnia wartość EVA I. Ujemna wartość EVA
Rozmawiała AGNIESZKA POKOJSKA
■ JERZY GIERUSZ
profesor, kierownik Katedry Rachunkowości Uniwersytetu Gdańskiego
Jerzy Gierusz z Uniwersytetu Gdańskiego / DGP