Pod pojęciem opłat półkowych kryją się różnego rodzaju opłaty dodatkowe pobierane przez sieci handlowe przy okazji współpracy z dostawcą (producentem). Na ogół wynikają one z umowy handlowej, choć bywa, że strony regulują je w odrębnych umowach czy porozumieniach.
W Polsce od samego początku funkcjonowania dużych sieci handlowych budzą one kontrowersje. Krytycy tego typu rozwiązań wskazują, że w zamian producent/dostawca nie otrzymuje od sieci żadnego świadczenia i że opłata dotyczy samej możliwości współpracy z siecią handlową. Wskazuje się na uprzywilejowaną pozycję na rynku dużego podmiotu i związany z tym brak możliwości skutecznych negocjacji w celu redukcji lub całkowitego wyeliminowania opłat.
Zaczęło się od SN
Opłaty półkowe stały się przedmiotem wielu wyroków. Precedensowe orzeczenie zapadło 26 stycznia 2006 r. w Sądzie Najwyższym (sygn. akt II CK 378/05). SN wskazał w nim, że w świetle art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 1993 r. nr 47, poz. 211 ze zm.) czynem nieuczciwej konkurencji jest utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku, m.in. przez pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży.
Wyrok ten zapoczątkował korzystną dla producentów i dostawców linię interpretacyjną. W konsekwencji kolejnych rozstrzygnięć zaczęły być kwestionowane coraz to nowe świadczenia realizowane przez odbiorcę na rzecz producenta/dostawcy. Brak legalnej definicji opłaty półkowej powoduje bowiem, że sądy mogą nią obejmować należności z tytułu różnych usług realizowanych przy okazji umów handlowych (patrz ramka).
Dla sieci handlowych wyrok sądu oznacza konieczność zwrotu pobranych wpłat. Dla producentów i dostawców wiąże się na ogół z koniecznością skorygowania rozliczeń podatkowych.
Wyłączenie z kosztów
Jeśli na mocy prawomocnego wyroku sądu powszechnego okaże się, że umowa zawarta z siecią była nieważna (prawnie nieskuteczna), wówczas wydatki z tytułu tej umowy powinny zostać wyłączone z kosztów uzyskania przychodu (art. 16 ust. 1 pkt 66 ustawy o CIT).
Potwierdził to m.in. dyrektor Izby Skarbowej w Bydgoszczy w interpretacji z 13 marca 2008 r. (sygn. ITPB3/423-69/08/MT). Stwierdził, że skoro opłaty półkowe stanowią czyn nieuczciwej konkurencji, a umowa, na mocy której strony je ustaliły, jest nieważna z mocy prawa, to opłaty półkowe nie stanowią kosztów uzyskania przychodu. W konsekwencji takiego rozstrzygnięcia dostawca/producent może być obowiązany skorygować swoje rozliczenia podatkowe, a także dopłacić podatek wraz odsetkami (lub ewentualnie pomniejszyć wykazaną stratę podatkową).

Korekta in minus

Jeśli faktury dotyczą czynności, do których zastosowanie ma art. 58 kodeksu cywilnego, to podatnik nie ma prawa obniżyć VAT należnego o podatek naliczony (wynika to z art. 88 ust. 3a pkt 4c ustawy o VAT). Art. 58 par. 2 k.c. stanowi, że nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
W taki sposób zakwalifikował umowę dotyczącą opłat półkowych Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z 13 grudnia 2011 r. (sygn. akt XVI GC 179/10). Stwierdził, że umowa była nieważna jako naruszająca dobre obyczaje handlowe i będąca jednocześnie sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 par. 2 k.c.).
Zasadniczo więc, w razie zakwestionowania ważności umowy o opłatach półkowych, dostawca/producent będzie obowiązany skorygować swoje rozliczenia (korekta in minus). Korekta ta powinna zostać dokonana w bieżącej deklaracji podatkowej, tj. w deklaracji za miesiąc, w którym dostawca (producent) otrzyma fakturę korygującą. Wynika to bezpośrednio z art. 86 ust. 19a ustawy o VAT, zgodnie z którym jeśli nabywca towaru lub usługi otrzymał fakturę korygującą, z której wynika niższa podstawa opodatkowania, to jest obowiązany do zmniejszenia kwoty podatku naliczonego w rozliczeniu za okres, w którym tę fakturę korygującą otrzymał.
Należy zwrócić uwagę, że w analizowanej sytuacji korekta podatku VAT naliczonego powinna być dokonana bez względu na to, czy sieć handlowa skoryguje podatek należny, czy – w wyniku zastosowania innych przepisów – nie będzie mógł tego zrobić. Wniosek ten potwierdza niedawny wyrok unijnego Trybunału Sprawiedliwości z 13 marca 2014 r. (C-107/13). Trybunał odmówił podatnikowi prawa do odliczenia podatku naliczonego z faktury zaliczkowej, mimo że kontrahent pozostał obowiązany w zakresie podatku należnego.

Korzystne interpretacje

Warto wskazać jednak na pozytywną dla podatników interpretację dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu z 20 marca 2013 r. (nr ILPP2/443-1276/12-2/EN). Potwierdziła ona brak obowiązku korygowania odliczonego wcześniej podatku VAT naliczonego przy zakupie usług, jeżeli wydatek na opłaty półkowe został poczyniony w związku z czynnościami opodatkowanymi. „Spółka nie ma obowiązku korekty VAT naliczonego związanego z zakupem usług marketingowych, które w ocenie sądów były narzucone spółce przymusowo (bowiem ich zanegowanie oznaczałoby ograniczenie rynku dla produktów firmy) oraz stanowiły jedynie pretekst (pozór) dla pobrania opłaty, gdyż poniesione wydatki miały związek ze sprzedażą opodatkowaną spółki (dostawą towarów). Natomiast otrzymanie rekompensaty (odszkodowania) zasądzonej przez sąd pozostaje bez wpływu na wcześniej dokonane odliczenie podatku naliczonego” – czytamy w interpretacji. Innymi słowy, skoro podatnik poniósł te wydatki po to, by kontynuować działalność opodatkowaną, to należy uznać, że spełniają one warunek odliczenia określony w art. 86 ust. 1 ustawy o VAT.
Podobny wniosek płynie z interpretacji dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 8 grudnia 2011 r. (nr IBPP1/433-1368/11/LSz). Wynika z niej, że przedsiębiorca, który uzyskał w sądzie odszkodowanie od kontrahenta w związku z narzuconym obowiązkiem uiszczania opłaty półkowej, nie jest zobowiązany do korekty VAT za przeszłe okresy, ponieważ nie był świadomy, że uiszczane przez niego opłaty stanowią czyn nieuczciwej konkurencji.
Skutki finansowe dotyczą również sieci handlowych
Gdy sąd uzna, że określone świadczenia faktycznie nie miały miejsca, a płatności były w istocie nielegalnymi opłatami półkowymi, właściciel sklepów musi skorygować przychód podatkowy
Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o CIT, jej przepisów nie stosuje się do przychodów wynikających z czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy.
Obecnie sprawa momentu, w którym przychód podatkowy powinien zostać skorygowany, jest przedmiotem ożywionej dyskusji pomiędzy organami podatkowymi a podatnikami. Te pierwsze stoją na stanowisku, że co do zasady korekta przychodu nie może być rozliczana w bieżącym okresie rozliczeniowym. Zdaniem organów powinna być odniesiona do okresu, w którym powstał przychód podatkowy. To powoduje, że w większości przypadków podatnicy – sieci handlowe będą obowiązani do korekty rocznych zeznań podatkowych.
Potwierdzeniem tej wykładni jest wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Rzeszowie z 28 października 2013 r. (sygn. akt I SA/Rz 779/13) odnoszący się do korekty przychodu z tytułu zwrotu towarów. Sąd stwierdził w nim: „Należny przychód wykazany w fakturze może być korygowany (in plus lub in minus) poprzez wystawienie faktury korygującej. Faktura korygująca powinna odnosić się do konkretnej faktury sprzedaży bez względu na to, czy mamy do czynienia z fakturą VAT, czy z inną fakturą bądź rachunkiem (...). Skoro ustawa o CIT nie określa reguł dotyczących korekty wartości należnego przychodu w danym okresie rozliczeniowym, to nie ma podstaw prawnych, aby przyjąć za słuszne stanowisko, że rozliczenia takiej korekty należy dokonać w momencie wystawienia faktury korygującej, niezależnie od daty powstania obowiązku podatkowego. Korekta wartości przychodu (...) powinna być rozliczona w okresie rozliczeniowym, w którym został już ujęty przychód należny, z uwzględnieniem zasad określających datę powstania przychodu”.
Podobnie orzekł WSA w Łodzi w wyroku z 16 października 2013 r. (sygn. akt I SA/Łd 944/13). W uzasadnieniu wskazał, że: „bez względu na przyczynę wystawienia faktury korygującej, korekta wielkości przychodu powinna być rozliczona w okresie rozliczeniowym, w którym został już ujęty przychód należny z uwzględnieniem zasad określających datę powstania przychodu”.
Wprawdzie w cytowanych wyrokach stan faktyczny nie dotyczył uznania przychodu za nielegalny, można jednak je wskazać przez analogię.
Z drugiej strony pojawiają się już wyroki przeciwne, z których wynika, że korekta przychodów może być ujmowana w rozliczeniu bieżącym. Przykładowo w wyroku z 19 grudnia 2013 r. (sygn. akt III SA/Wa 1647/13) WSA w Warszawie wskazał jednoznacznie: „Korekta przychodów podatkowych wynikająca z udzielonego rabatu lub skonta może być dokonywana na bieżąco, tj. w okresie, w którym będzie wystawiona faktura korygująca przyznająca rabat lub skonto. Z przepisów ustawy o CIT nie wynika bowiem obowiązek cofania się z rozliczeniem korekty za rok podatkowy, w którym powstał przychód ze sprzedaży (...). Cofanie się z rozliczeniem skutków podatkowych zdarzeń ekonomicznych jest dopuszczalne tylko i wyłącznie wtedy, gdy przepis prawa na to wskazuje”.
Choć zaprezentowany przykład jest nieco odmienny od analizowanego w niniejszym artykule, należy wskazać, że uzasadnienie wyroku ma charakter zdecydowanie ogólny i może zostać wykorzystane m.in. przy ustalaniu momentu korekty przychodu w przypadku jego anulowania.
Nieco inaczej sprawa ma się z podatkiem od towarów i usług. Na podstawie art. 108 ust. 1 ustawy o VAT na sieci ciąży tak czy inaczej obowiązek zapłaty podatku wykazanego na fakturze (w przypadku jeśli osoba prawna wystawi fakturę, w której wykaże kwotę podatku, jest obowiązana do jego zapłaty). Potwierdził to m.in. WSA w Gliwicach w wyroku z 5 lipca 2013r. (sygn. akt III SA/Gl 30/13). Sąd wskazał, że zgodnie art. 108 ust. 1 ustawy o VAT „w przypadku gdy osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej lub osoba fizyczna wystawi fakturę, w której wykaże kwotę podatku, jest obowiązana do jego zapłaty. Gdy z akt sprawy jednoznacznie wynika, że skarżący wystawił fikcyjne faktury, niezwiązane z żadną rzeczywistą transakcją, w których to fakturach wykazana została kwota podatku z tytułu rzekomo dokonanej sprzedaży towarów, to uzasadnione było zastosowanie przez organy podatkowe normy art. 108 ust. 1 ustawy o VAT i na tej podstawie określenie kwoty podatku od towarów i usług do zapłaty”.
Obowiązki sklepów
Do typowych świadczeń realizowanych przez sieci handlowe na rzecz producenta (dostawcy) przy okazji realizacji umowy handlowej należą:
● wprowadzenie konkretnych indeksów towarów do stałej oferty sklepu lub sieci handlowej,
● utrzymywanie towaru w ciągłej sprzedaży,
● umieszczanie towaru na określonym, wyeksponowanym miejscu regału,
● dodatkowe usługi promocyjne (gazetki, plakaty, degustacje, ekspozycje okazjonalne),
● współuczestniczenie w imprezach reklamowych organizowanych przez dany sklep lub sieć,
● usługi marketingowe,
● usługi doradcze, PR i konsultingowe,
● usługi logistyczne,
● usługi pośrednictwa,
● premie pieniężne lub bonusy liczone od obrotów.










Magdalena Mucha-Prymas, doradca podatkowy, dyrektor 8Tax Doradztwo Podatkowe Sp. z o.o.