Czy nieważność umowy cywilnoprawnej powoduje wyłączenie z kosztów uzyskania przychodów w podatku dochodowym od osób prawnych poniesionych na jej podstawie wydatków?

Monika Skomska
prawnik, ekspert podatkowy, Kancelaria Nowakowski i Wspólnicy, oddział w Toruniu (zrzeszona w Consortio Lex)
Tak
Nieważna umowa powoduje zwrot spełnionego świadczenia. Jednak do chwili, kiedy ten zwrot faktycznie nie nastąpi, skutki podatkowe pozostają w mocy.
Przepisy podatkowe nie uzależniają zaliczenia wydatku do kosztów od dochowania przewidzianej prawem formy czynności prawnej. Mówią jedynie o tym, iż przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych nie stosuje się do przychodów wynikających z czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy. Przepis ten odnosi się co prawda wyłącznie do przychodów, ale ma również zastosowanie do kosztów uzyskania przychodu. Nie można twierdzić, iż wydatek poniesiony w związku z czynnością niemogącą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy może być u jednego kontrahenta zaliczony w ciężar kosztów, a u drugiego nie stanowi przychodu. Byłoby to niespójne systemowo.
Pojawia się pytanie, jak rozumieć określenie czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy. Sposobu rozumienia tego terminu należy poszukiwać w treści art. 58 par. 1 i 2 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, z ustawą mającą na celu jej obejście jest nieważna. Czynnościami tego rodzaju są czynności zakazane prawem, a więc np. kradzież, przemyt itp.
W praktyce istnieje spór co do tego, czy art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o CIT odnosi się do wszystkich nieważnych czynności prawnych, czy do pewnej ich grupy. Wydaje się, że w przepisie chodzi wyłącznie o czynności, które ze swej istoty są sprzeczne z porządkiem prawnym lub zasadami współżycia społecznego, czyli o zachowania, które w żadnych okolicznościach i warunkach nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy. Określenie przychody z nieważnych czynności prawnych obejmuje znacznie szersze spektrum sytuacji i zawiera w sobie również zdarzenia odpowiadające określeniu czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy.
Reasumując, art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy o CIT nie odnosi się do wszystkich przychodów z nieważnych czynności prawnych, lecz jedynie do tych przychodów z czynności, o których legalne wykonanie w ogóle nie można się umówić (handel narkotykami itd.). Ustawodawca rezygnuje wyłącznie z opodatkowania czynności ze swej istoty nielegalnych. Trudno uznać, że jego zamiarem jest odstąpienie od opodatkowania i przyznanie przez to swoistego przywileju, np. podmiotom zawierającym umowy z naruszeniem przepisów o formie czynności prawnych lub działających bez koncesji.
Zawarcie nieważnej umowy przy jednoczesnym wzajemnym spełnieniu świadczeń powodowałoby osiągnięcie zamierzonych efektów ekonomicznych i jednoczesny brak opodatkowania.
Nie wytrzymuje krytyki argument, że nieważna umowa nie rodzi skutków podatkowych, ponieważ strony winny zwrócić sobie spełnione świadczenia, co powoduje, że ani przychody, ani koszty z danej transakcji nie są uzyskane (poniesione) w sposób definitywny. Do chwili, do kiedy ów zwrot faktycznie nie nastąpi, skutki podatkowe pozostają w mocy.
(MGM)
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 54, poz. 654 z późn. zm.).
■ Art. 58 par. 1-2 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).