Obowiązki podatkowe związane z długiem zależą od formy jego przejęcia. Przy rozliczeniu długów czasem trzeba zapłacić podatek od spadków i darowizn, czasem PIT, a niekiedy VAT.
Przejęcie długu może przyjmować w praktyce różne formy. Od niej właśnie będą zależały obowiązki podatkowe przy rozliczaniu otrzymanych długów. Podatnicy mogą przejąć dług razem z darowizną lub spadkiem. Może się też zdarzyć, że np. bank umorzy podatnikowi odsetki od kredytu. Wtedy powstanie przychód opodatkowany PIT. Przy przejmowaniu zadłużonego przedsiębiorstwa mogą powstać obowiązki w zakresie CIT, a czasem również VAT.
Na początek warto wyjaśnić, że przepisy kodeksu cywilnego przewidują możliwość zawarcia specjalnej umowy o przejęcie długu. Osoba trzecia może bowiem wstąpić na miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (przejęcie długu).
Przejęcie długu może nastąpić:
• przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika; oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron;
• przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela; oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron; jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna.

Inne źródła przychodu

Zacznijmy omówienie obowiązków podatkowych przy przejęciu długów od przypadku umorzenia przez bank odsetek karnych od nieterminowo spłacanego kredytu. Tu powstaną obowiązki w zakresie PIT.
PRZYKŁAD: OPODATKOWANIE PRZEJĘCIA DŁUGU VAT
Czy sprzedaż wierzytelności własnych i długów wynikających z przedwstępnej umowy sprzedaży, odpowiednio przysługujących i obciążających stronę zobowiązaną w tej umowie przedwstępnej do zakupu, podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług?
Nabywca otrzymał korzyść - wierzytelność i dług wynikające z zawartej umowy przedwstępnej oraz możliwość zawarcia umowy przeniesienia nieruchomości, natomiast zbywca uwolnił się od ciężaru egzekwowania wierzytelności. O zakresie opodatkowania nie decyduje nazwa świadczenia, lecz jego faktyczna treść. Cesja praw i obowiązków wynikających z umowy przedwstępnej, dokonana na inny podmiot nie stanowi obrotu wierzytelnością, lecz jest świadczeniem usługi podlegającym opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.
Zatem opisana czynność, jeżeli dokonywana jest w ramach umowy zobowiązaniowej, stanowi odpłatne świadczenie usług, o którym mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług, podlegające opodatkowaniu tym podatkiem na zasadach ogólnych. W tym przypadku nie dochodzi do świadczenia usług pośrednictwa finansowego, w związku z tym nie można zastosować zwolnienia od VAT.
Opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych podlegają wszelkiego rodzaju dochody, z wyjątkiem dochodów wymienionych w art. 21, 52, 52a i 52c ustawy o PIT oraz dochodów, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku. Przy umarzaniu odsetek wystąpią przychody z innych źródeł.
Za przychody z innych źródeł uważa się w szczególności: kwoty wypłacone po śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego wskazanej przez niego osobie lub członkowi jego najbliższej rodziny w rozumieniu przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, zasiłki pieniężne z ubezpieczenia społecznego, alimenty, stypendia, dotacje (subwencje) inne niż wymienione w art. 14 ustawy o PIT, dopłaty, nagrody i inne nieodpłatne świadczenia nienależące do przychodów określonych w art. 12-14 i 17 ustawy o PIT oraz przychody nieznajdujące pokrycia w ujawnionych źródłach.
Sformułowanie w szczególności oznacza, że definicja przychodów z innych źródeł ma charakter otwarty i nie ma przeszkód, aby do tej kategorii zaliczyć również przychody inne niż wymienione wprost w art. 20 ust. 1 ustawy o PIT. O przychodzie podatkowym z innych źródeł należy mówić w każdym przypadku, kiedy u podatnika wystąpią realne korzyści majątkowe.
Otrzymanie kredytu i jego spłata na warunkach przewidzianych w umowie kredytowej są obojętne podatkowo. Przychód po stronie kredytobiorcy pojawia się dopiero w przypadku, kiedy dochodzi do umorzenia kredytu lub jego części. Wtedy kredytobiorca osiąga konkretne przysporzenie majątkowe (przychód).
Umorzenie kwot niezapłaconych odsetek od kredytu, których termin płatności upłynął, jest przysporzeniem, skutkującym powstaniem dochodu podlegającego opodatkowaniu. Dotyczy to zarówno odsetek skapitalizowanych (które faktycznie po skapitalizowaniu stają się kwotą długu), jak i odsetek wymagalnych, czyli takich, których w myśl postanowień umowy kredytowej termin płatności upłynął.
Zatem wartość umorzonych odsetek karnych od udzielonego kredytu stanowi dla podatnika przychód z innych źródeł. Momentem uzyskania przychodu jest dzień, w którym odsetki umorzono.
PRZYKŁAD: CZY SPŁACANY DŁUG JEST KOSZTEM
Podatnik zawarł umowę z dłużnikiem za zgodą wierzyciela o przejęcie długu. Spłaca dług w ratach. Czy ratalne spłaty przejętego długu są kosztami uzyskania przychodów?
W myśl art. 15 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych kosztami uzyskania przychodów są koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów, zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów, z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1 ustawy o CIT.
Przyjmuje się zatem, że kosztami uzyskania przychodów są wszelkie racjonalnie uzasadnione wydatki związane z prowadzoną działalnością, których celem jest osiągnięcie, zabezpieczenie i zachowanie źródła przychodów. Podatnik zamierzając zaliczyć dany wydatek do kosztów powinien wykazać związek tego wydatku z uzyskaniem lub racjonalnie spodziewanym przychodem, jego celowość i zasadność dla funkcjonowania podmiotu oraz posiadać dowody umożliwiające obiektywną ocenę tej okoliczności.
Osoba trzecia może wstąpić na miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony (przejęcie długu). Przejęcie długu charakteryzuje się nabyciem przez przejemcę długu jako własnej powinności, zwolnieniem z długu dotychczasowego dłużnika i zachowaniem tożsamości przejmowanego zobowiązania.
W analizowanym przypadku umowa przejęcia długu zawarta została pomiędzy podatnikiem a dłużnikiem za zgodą wierzyciela. W związku z tym nie wykazano, że warunkiem zawarcia umów kupna-sprzedaży przez podatnika było przejęcie długu spółki w likwidacji.
Brak jest więc podstaw do uznania za koszt uzyskania przychodów w rozumieniu art. 15 ust. 1 ustawy o CIT wydatków poniesionych przez podatnika na spłatę cudzego zobowiązania.

Dług w spadku

W praktyce mogą się też zdarzyć sytuacje, że podatnik otrzyma dług w spadku. Załóżmy, że podatnik otrzymał od firmy pożyczkę. Po jego śmierci pożyczka ta zostaje umorzona. Jednak spadkobiercą majątku po podatniku (w tym również umorzonej pożyczki) jest żona. Pojawia się pytanie, czy wartość umorzonego długu wpłynie na wysokość podatku od spadków i darowizn, jaki musi zapłacić żona.
Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy. Podatkowi od spadków i darowizn podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej m.in. tytułem dziedziczenia. Oznacza to, że przedmiotem opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn są wyłącznie aktywa wchodzące w skład spadku.
Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów spadku (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego.
Dlatego zaciągnięta i niespłacona pożyczka za życia pożyczkobiorcy stanowi po jego śmierci dług spadkowy, który pomniejsza wartość nabytych przez spadkobiercę rzeczy i praw majątkowych i tylko jako dług jest uwzględniona w podstawie opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn.
Zatem umorzenie pożyczki (po śmierci pożyczkobiorcy) nie spowoduje zwiększenia masy spadkowej po zmarłym i tym samym nie spowoduje zwiększenia podstawy opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn.

PCC a umowa przejęcia długu

Podpisując umowę o przejęciu długu, warto się jeszcze zastanowić, czy nie powstaną obowiązki w zakresie podatku od czynności cywilnoprawnych. Podatkowi temu podlegają m.in. podpisywane umowy. Ustawodawca w ustawie o podatku od czynności cywilnoprawnych wprowadził zasadę enumeratywnego określenia czynności podlegających opodatkowaniu tym podatkiem. Jednocześnie ustawowe wyliczenie zostało wzmocnione zasadą, zgodnie z którą o kwalifikacji określonej czynności prawnej, a w konsekwencji o jej podleganiu opodatkowaniu tym podatkiem decyduje jej treść (elementy przedmiotowo istotne), a nie nazwa. Tym samym, jeżeli strony zawierają umowę i układają stosunki w jej ramach w określony sposób, to dla oceny, czy powstanie obowiązek podatkowy w podatku od czynności cywilnoprawnych, w związku z dokonaniem wskazanej w ustawie czynności, miarodajne będą rzeczywiste prawa i obowiązki stron tej umowy pozwalające na ich kwalifikacje pod względem prawnym.
PRZYKŁAD: ROZLICZENIE DŁUGU SPADKOWEGO
Spadkodawca przed śmiercią zawarł ze spadkobiercą umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości. Umowa przedwstępna zobowiązywała do zawarcia umowy przyrzeczonej. Czy zobowiązanie wynikające z umowy przedwstępnej do zawarcia umowy przyrzeczonej sprzedaży nieruchomości jest długiem spadkowym?
Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami.
W omawianym przypadku przed śmiercią spadkodawcy została zawarta umowa przedwstępna sprzedaży. Wykonując zobowiązanie wynikające z powyższej umowy spadkobiercy zawarli umowę przyrzeczoną. Umowa przedwstępna sprzedaży nie może stanowić długu spadkowego, gdyż jest to jedynie zobowiązanie spadkobierców do zawarcia umowy przenoszącej własność. W konsekwencji zobowiązanie wynikające z umowy przedwstępnej do zawarcia umowy przyrzeczonej sprzedaży nieruchomości nie może stanowić długu spadkowego, a tym samym nie może zostać odliczone od podstawy opodatkowania.
Oznacza to, że czynności niewymienione w ustawowym katalogu nie podlegają opodatkowaniu, nawet gdy wywołują skutki w sferze gospodarczej takie same bądź podobne do tych, które zostały w nim wyliczone.
Zawarcie umowy przenoszącej dług nie należy do katalogu czynności cywilnoprawnych wymienionych w art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych i tym samym nie podlega opodatkowaniu.
Ważne!
Umowa o przejęcie długu powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności
ODPOWIEDZIALNOŚĆ OSÓB TRZECICH ZA DŁUGI PODATKOWE
Za zaległości podatkowe podatnika mogą odpowiadać całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem również osoby trzecie. Osoby trzecie odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z następcą prawnym podatnika za przejęte przez niego zaległości podatkowe.
Osoby trzecie odpowiadają również za:
• podatki niepobrane oraz pobrane, a niewpłacone przez płatników lub inkasentów;
• odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych;
• niezwrócone w terminie zaliczki naliczonego podatku od towarów i usług oraz za oprocentowanie tych zaliczek;
• koszty postępowania egzekucyjnego.
Podstawa prawna
• Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
• Ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 14, poz. 176 z późn. zm.).
• Ustawa z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 142, poz. 1514 z późn. zm.).