Szczególną grupę instrumentów finansowych stanowią umowy finansowe z wbudowanymi instrumentami pochodnymi. Instrument finansowy tego typu posiada elementy, których cechy ekonomiczne i związane z nimi ryzyko różnią się od cech ekonomicznych i ryzyka związanego z umową właściwą (zasadniczą) i które powodują, że część przepływów środków pieniężnych związanych z umową zmienia się w taki sposób, jak to ma miejsce przy instrumentach pochodnych. Jak rozliczać wbudowane instrumenty finansowe?

Przykładem złożonych instrumentów finansowych, posiadających wbudowane instrumenty finansowe, są umowy kredytowe, w których należne kwoty są indeksowane (np. w zależności od kursu wymiany waluty obcej, wskaźnika inflacji), opcje wcześniejszego wykupu dłużnego instrumentu finansowego czy też zwykłe umowy najmu lub dzierżawy denominowane w walucie obcej. W takich sytuacjach umowa zasadnicza (w podanych przykładach wartość nominalna kredytu podlegającego spłacie lub ustalona kwota czynszu z tytułu najmu) ulega zmianie, adekwatnie do zmian kursu waluty lub wskaźnika inflacji.
Ustawa o rachunkowości i Międzynarodowe Standardy Rachunkowości wymagają, aby w niektórych sytuacjach jednostka wyodrębniła i wyceniła w księgach rachunkowych wbudowany instrument finansowy. Na podstawie tych postanowień należy wyodrębnić wbudowany instrument finansowy od umowy zasadniczej i ujmować go osobno w sprawozdaniu finansowym, jeżeli spełnione są łącznie następujące warunki: zawarta umowa będąca instrumentem finansowym nie jest zaliczana do aktywów przeznaczonych do obrotu lub dostępnych do sprzedaży, których skutki przeszacowania są odnoszone do przychodów lub kosztów finansowych okresu sprawozdawczego; charakter wbudowanego instrumentu oraz ryzyka z nim związane nie są ściśle powiązane z charakterem umowy zasadniczej i ryzykami z niej wynikającymi; możliwe jest wiarygodne ustalenie wartości godziwej wbudowanego instrumentu pochodnego.
Wydzielenie instrumentu pochodnego z umowy powoduje, że umowa zasadnicza ujmowana będzie tak jakby przepływy pieniężne z nią związane nie były modyfikowane. Przykładowo dla umowy handlowej podpisanej w walucie obcej z wbudowanym terminowym kontraktem walutowym (tzw. forwardem), po wydzieleniu instrumentu pochodnego w postaci tego forwardu, ujmiemy w księgach rachunkowych umowę zasadniczą według kursu forward z dnia zawarcia umowy dla daty płatności i jej wartość nie będzie już zmieniana. Zmiany kursu walutowego będą znajdowały odzwierciedlenie w zmianie wartości godziwej wydzielonego instrumentu pochodnego.
Not. EM
dr ANDRÉ HELIN
prezes firmy audytorskiej BDO Numerica
dr André Helin, prezes firmy audytorskiej BDO Numerica / DGP